Η εορτή της Παναγίας, ιδιαίτερα η Κοίμηση της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, κατείχε κεντρική θέση στη θρησκευτική και πολιτιστική ζωή των Ελλήνων της Μικράς Ασίας πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Οι εορτασμοί συνδύαζαν βαθιά πνευματικότητα, τοπικές παραδόσεις και κοινοτική συμμετοχή, αντικατοπτρίζοντας την έντονη ευσέβεια των Μικρασιατών προς την Παναγία, που θεωρείτο προστάτιδα και μητέρα του Ελληνισμού. Παρακάτω παρουσιάζεται μια αναλυτική εικόνα των εορτασμών, με βάση ιστορικές πηγές και μαρτυρίες.

Εκκλησίες και Προσκυνήματα Αφιερωμένα στην Παναγία

Στη Μικρά Ασία, ιδιαίτερα στην περιοχή της Ερυθραίας (Τσεσμέ, Αλάτσατα, Κάτω Παναγιά, Βουρλά) και σε άλλες περιοχές όπως η Σμύρνη, η Καππαδοκία, η Προποντίδα, η Βιθυνία, ο Πόντος και η Ανατολική Θράκη υπήρχαν πολυάριθμοι ναοί και ξωκλήσια αφιερωμένα στην Παναγία, που αποτελούσαν κέντρα λατρείας κατά τον Δεκαπενταύγουστο.

• Ερυθραία (Τσεσμέ): Στην Κρήνη (Τσεσμέ), ο ναός της Παναγίας Ψαριανής και της Ευαγγελίστριας (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) ήταν από τα σημαντικότερα προσκυνήματα. Ο ναός της Ευαγγελίστριας, χτισμένος το 1835 με πεντελικό μάρμαρο και τέμπλο του Γιαννούλη Χαλεπά, συγκέντρωνε πλήθος πιστών για την εορτή της Κοίμησης, με Παρακλήσεις και λιτανείες. Στην Κάτω Παναγιά (Τσιφτλίκ), ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, χτισμένος το 1845-1856, ήταν γνωστός για το μαρμάρινο τέμπλο οτυ Χαλεπά και τη χρυσοπίκιλτη εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας του 10ου αιώνα.
• Αλάτσατα: Η Παναγία Αλατσατιανή, αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, ήταν κοινοτικό και εθνικό κέντρο. Το πανηγύρι της Μεσοσπορίτισσας (21 Νοεμβρίου) προσέλκυε χιλιάδες προσκυνητές από την Ερυθραία, τη Χίο και τη Σμύρνη. Το 1833 εγκαινιάστηκε ο ναός, με μαρμάρινο τέμπλο του Ιωάννη Χαλεπά, και κατά τον Δεκαπενταύγουστο γίνονταν Παρακλήσεις και εορταστικές εκδηλώσεις, με τη συμμετοχή ολόκληρης της κοινότητας.
• Βουρλά: Η Παναγία Βουρλιώτισσα, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος ναός της πόλης. Οι εορτασμοί περιλάμβαναν λιτανείες, ύμνους και συμμετοχή μεγάλου αριθμού πιστών, με την εικόνα της Παναγίας να αποτελεί σύμβολο ελπίδας. Μετά την Καταστροφή, η εικόνα μεταφέρθηκε στη Νέα Φιλαδέλφεια.
• Σμύρνη: Η Παναγία Γαλακτοτροφούσα, συνδεδεμένη με το αγίασμα που ανακαλύφθηκε το 2015 σε υπόγεια τούνελ της παλιάς αγοράς, ήταν γνωστή για τη θαυματουργή της δράση, ιδιαίτερα για τις νέες μητέρες. Οι εορτές περιλάμβαναν λιτανείες και προσευχές στο αγίασμα, με έμφαση στη μητρική φροντίδα της Θεοτόκου.
• Τρίγλια:  Παναγία η Επίσκεψις (Θεοτόκος η Γλυκοφιλούσα) από την Τρίγλια της Βιθυνίας Μικράς Ασίας, η ψηφιδωτή εικόνα της- τέλη 13ου αι.- βρίσκεται στο  Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.
• Ανατολική Θράκη: Παναγία η Σαραντακκλησιώτισσα. Η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (της Σαραντακκλησιωτίσσης) μεταφέρθηκε από Θρακιώτες πρόσφυγες εκ της πόλεως Σαράντα Εκκλησιές της Ανατολικής Θράκης στον ομώνυμο νέο συνοικισμό που δημιούργησαν στη Θεσσαλονίκη.

• Παναγία Σουμελά (Πόντος): Το ιερό μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, κοντά στην Τραπεζούντα, αποτελούσε το σημαντικότερο προσκύνημα των Ποντίων. Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, συγκέντρωνε χιλιάδες πιστούς κατά τον Δεκαπενταύγουστο για Παρακλήσεις, λιτανείες και πανηγύρια, με παραδοσιακούς ποντιακούς χορούς και τραγούδια. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η εικόνα μεταφέρθηκε στην Ελλάδα και το μοναστήρι επαναλειτούργησε στη Βέροια, διατηρώντας την πνευματική του κληρονομιά.

Εορταστικές Πρακτικές και Εθιμα

Οι εορτασμοί της Παναγίας στη Μικρά Ασία χαρακτηρίζονταν από έντονη κοινοτική συμμετοχή και συνδυασμό θρησκευτικών και λαϊκών παραδόσεων:

• Παρακλήσεις και Λιτανείες: Οι Μικρασιάτες συνήθιζαν να τελούν Παρακλήσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου, με αποκορύφωμα τη Θεία Λειτουργία στις 15 Αυγούστου. Οι λιτανείες των εικόνων της Παναγίας, όπως της Οδηγήτριας ή της Γαλακτοτροφούσας, γίνονταν με τη συνοδεία ψαλμωδιών και τη συμμετοχή όλων των κατοίκων, ακόμη και από γειτονικά χωριά.
• Πανηγύρια: Τα πανηγύρια ήταν κεντρικό στοιχείο των εορτών. Στην Κάτω Παναγιά, το πανηγύρι της Κοίμησης περιλάμβανε παραδοσιακούς χορούς, τραγούδια και κοινά γεύματα, με έμφαση στην ενότητα της κοινότητας. Στα Αλάτσατα, το πανηγύρι της Μεσοσπορίτισσας συνδύαζε θρησκευτικές ακολουθίες με κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως αγορές και συναθροίσεις.
• Προσφορές και Τάματα: Οι πιστοί προσέφεραν τάματα, όπως κεριά, λάδι και πολύτιμα αντικείμενα, στις εικόνες της Παναγίας. Η πίστη στα θαύματα της Θεοτόκου, όπως της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας για τις λεχώνες, ενίσχυε τη συνήθεια αυτή.
• Μεταφορά Εικόνων: Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι πρόσφυγες μετέφεραν ιερές εικόνες, όπως την Παναγία Βουρλιώτισσα, την Καμαριανή και την Παντοβασίλισσα, στην Ελλάδα, όπου συνέχισαν να εορτάζουν με τον ίδιο ζήλο, διατηρώντας τα μικρασιατικά έθιμα. Στη Νέα Αλικαρνασσό Ηρακλείου, το πανηγύρι της Παναγίας Καμαριανής περιλαμβάνει παραδοσιακούς ύμνους και έθιμα που φέρνουν οι πρόσφυγες.

Η Παναγία αποτελούσε σύμβολο ελπίδας και αντοχής για τους Μικρασιάτες, ιδιαίτερα σε περιόδους διωγμών. Κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή, πολλοί ναοί, όπως η Παναγία Αλατσατιανή, έγιναν καταφύγια για γυναικόπαιδα, ενώ οι εικόνες της Παναγίας μεταφέρθηκαν ως πολύτιμα κειμήλια. Η πίστη στην Παναγία διατήρησε την ελληνική ταυτότητα ακόμη και σε περιοχές όπου η ελληνική γλώσσα είχε χαθεί, όπως στην Καππαδοκία, όπου οι Τουρκόφωνοι Ορθόδοξοι παρέμειναν Ρωμιοί μέσω της λατρείας της.

Δ.Π.