Στη χερσόνησο της Ερυθραίας Μικράς Ασίας και στις επαρχίες (καζάδες) της Κρήνης (Τσεσμέ) των Καραμπούρνων και των Βουρλών, περίφημες ήταν οι εκκλησίες αφιερωμένες στην Παναγία.

Μετά την μικρασιατική καταστροφή πολλές εικόνες που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες ως λιγοστά οικογενεικά κειμήλια, προσφέρθηκαν για τη δημιουργία ναών στην μητέρα πατρίδα, αφιερωμένους στη μνήμη τους.

Τσεσμέ
Στην πρωτεύουσα και έδρα από το 1902 της Μητρόπολης Κρήνης (Τσεσμέ), με το 80% του πληθυσμού Ελληνες, ονομαστές ήταν και οι εκκλησίες της Παναγίας Ψαριανής και της Ευαγγελίστριας (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου).

Το 1835  η Κοινότητα  της Κρήνης (Τσεσμέ)  ανήγειρε το δεύτερο ναό, μετά τον Αγιο Χαράλαμπο, στο όνομα της Ευαγγελίστριας. Το τέμπλο του ναού, επίσης από πεντελικό μάρμαρο, ήταν σπάνιο καλλιτέχνημα το οποίο φιλοτεχνήθηκε κι αυτό από τον Γιαννούλη Χαλεπά, με βοηθούς μαστόρους τον Ν.Κουφουδάκη και τον Τηνιακό Φιλιππότη.

Ο ναός της Ευαγγελίστριας χτίστηκε κυρίως από τα χρήματα των κατοίκων  της μεγάλης χριστιανικής συνοικίας του Μαρμαρά, που αποτελούνταν από αγρότες και κτηματίες. Στη δημιουργία του συνετέλεσαν επίσης και οι συνοικίες Μαρκότση, Σχολείων και Μαρασιού.

Αγία Παρασκευή

Στην Αγία Παρασκευή (Νταλιάν), το χωριό 4 χλμ βόρεια του Τσεσμέ, με 5000 κατοίκους όλους Ελληνες, με τους ξακουστούς ψαράδες, η μία από τις τρεις ενορίες του ήταν αυτή της Παναγίας Γουρνά (αφιερωμένη στην Ζωοδόχο Πηγή, σήμερα τζαμί).

Κάτω Παναγιά

Στην Κάτω Παναγιά (Τσιφτλίκ), το χωριό 5 χλμ νότια του Τσεσμέ, με τους 7000 κατοίκους όλους Ελληνες, φημισμένη για τους ναυτικούς της αλλά και τις όμορφες γυναίκες, υπήρχε ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, από όπου πήρε και το όνομα του το χωριό.

Περίλαμπρη ήταν η μεγάλη εκκλησία της Παναγιάς του χωριού η Κοίμηση της Θεοτόκου (κατεστραμένη σήμερα, σώζονται σπαράγματα του δαπέδου της σε τουρκική αυλή). Αναγέρθηκε το 1845 και αποπερατώθηκε το 1856. Το μήκος του ναού ήταν 30 μέτρα και το πλάτος 16. Ο γυναικονίτης στηριζόταν σε 10 κολόνες που ασφαλώς ανήκαν παλαιότερα σε αρχαίο ναό της Εφέσου ή της Μιλήτου. Το 1876 ο Γιαννούλης Χαλεπάς ο πρεσβύτερος δημιούργησε το μαρμάρινο τέμπλο της εκκλησίας, ενώ το 1895 κατασκευάστηκε στο προαύλιο φουντάνα (συντριβάνι).

Μετά τον πρώτο διωγμό του 1914, οι Κατωπαναγιούσηδες επέστρεψαν από τη Χίο στην πατρίδα τους το Νοέμβριο του 1919 και μαζί τους επέστρεψε και η χρυσοπίκιλτη εφέστια εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας  του 10ου αιωνα, με πολεμικό πλοίο.
(Φωτο: 15 Αυγουστος 1910 στην αυλή της εκκλησίας στην Κάτω Παναγιά)

Αλάτσατα

Στα ιστορικά Αλάτσατα (Αλάτσατι), 11 χλμ ανατολικά του Τσεσμέ, η Παναγία των Αλατσάτων τα Εισόδια της Θεοτόκου (σήμερα τζαμί), κτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και με μαρμάρινο τέμπλο του Ιωάννη Χαλεπά. Αποπερατώθηκε το 1831, είχε μήκος 32 μέτρα, τρισυπόστατος με αέτωμα επί δώδεκα λευκών μαρμάρινων κιόνων και τέμπλο μαρμάρινο χρυσωμένο.

Στο βόρειο τμήμα του περιβόλου είχαν κτιστεί διάφορα κοινοτικά κτίρια, όπως το διώροφο κτίσμα που χρησιμοποιούνταν για τα γραφεία της Δημογεροντίας των Αλατσάτων, το επιτροπείο, χώρος για την φιλοξενία του μητροπολίτη όταν ερχόνταν στ΄Αλάτσατα, περίτεχνο καμπαναριό απομίμηση της Αγίας Φωτεινής της Σμύρνης, και η Σχολή των Αλατσάτων.

Ρεϊσντερε

Στο Ρεϊσντερε, χωριό των 4500 κατοίκων 5 χλμ Βόρεια Ανατολικά των Αλατσάτων υπήρχε η γυναικεία Μονή της Παναγίας Ελεούσας, της οποίας η εικόνα ήρθε από τη Χίο το 1822 και σήμερα φυλάσσεται στην Ιεράπετρα.

Λυθρί

Στις αρχαίες ερυθρές ήταν το Λυθρί (Ιλντίρ), 21 χλμ βόρεια του Τσεσμέ με 2500 Ελληνες πριν την μικρασιατική καταστροφή και ενοριακό ναό της Ζωοδόχου Πηγής (επίθετο της Παναγίας που καθιερώθηκε με την αποκάλυψη της ιερής πηγής στο Μπαλουκλί της Κωνσταντινούπολης από τη Θεοτόκο).

Καράμπουρνα

Στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Ερυθραίας κάτω από τον Μίμα, η επαρχία των Καραμπούρνων είχε 18 ελληνικά χωριά, με έδρα τα Καράβουρνα (Αχιρλί).

Εκκλησίες της Παναγίας έχουμε στο Εγρί Λιμάνι (Φοινικούντα), απέναντι από τις Οινουσες, με 125 μόνο κατοίκους όλους Ελληνες και ναό της Ευαγγελίστριας.
Στο Γενή Λιμάνι, με 360 μόνο κατοίκους, όλους Ελληνες και εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Βουρλά

Στην επαρχία των Βουρλών και στη μαρτυρική αυτή πόλη (Ουρλά), με τους 35000 κατοίκους, την μεγαλύτερη μετά τη Σμύρνη ελληνική πόλη της Ιωνίας, δεσπόζει η Παναγία η Βουρλιώτισσα, ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ο λαμπρότερος της πόλης, με τέσσερις ιερείς και έναν διάκονο. Κτίστηκε δίπλα στην περίφημη Αναξαγόρειο Σχολή και ανοικοδομήθηκε τρεις φορές το 1725, το 1796 και τελικά κάηκε μαζί με τους κατοίκους που είχαν καταφύγει σε αυτήν το 1922. Ξωκλήσια της ήταν οι Αγιοι Ανάργυροι, ο Προφήτης Ηλίας, η Γέννηση της Θεοτόκου και ο Αγιος Παντελεήμων. Στο προάστιο των Βουρλών Ρουστάμκιοι υπήρχε η νεότερη εκκλησία της Πόλης η Ευαγγελίστρια.

Γκιούλμπαχτσε

Το μεγαλύτερο μετά τα Βουρλά χωριό της επαρχίας ήταν το Γκιούλμπαχτσε (Ροδόνας) με συμμετοχή στον εθνικό αγώνα του 1821. Μιάμιση ώρα βόρεια του χωριού ήταν η εκκλησία Παναγία η Μερσινιώτισσα