Ο Σεπτέμβριος του 1922 σημάδεψε ανεξίτηλα την ιστορία του Ελληνισμού με την Καταστροφή της Σμύρνης. Μέρα προς μέρα, από την είσοδο του κεμαλικού στρατού έως την πυρκαγιά και το βίαιο εκπατρισμό χιλιάδων προσφύγων, το χρονολόγιο αυτό φωτίζει τα γεγονότα που οδήγησαν στον οριστικό ξεριζωμό των Ελλήνων της Ιωνίας.

1 Σεπτεμβρίου (19 Αυγούστου Π.Η.)

Οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις βρίσκονται σε άτακτη υποχώρηση προς τα μικρασιατικά παράλια μετά την κατάρρευση του μετώπου. Χιλιάδες άμαχοι Έλληνες και Αρμένιοι εγκαταλείπουν τις εστίες τους φοβούμενοι την εκδίκηση του κεμαλικού στρατού.

9 Σεπτεμβρίου (27 Αυγούστου Π.Η.)

Ο τουρκικός στρατός εισέρχεται στη Σμύρνη. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, αρνούμενος να εγκαταλείψει το ποίμνιό του, παραδίδεται από τον Nureddin Paşa στον εξαγριωμένο όχλο. Υφίσταται φρικτά βασανιστήρια και λιντσάρεται μέχρι θανάτου, αναδεικνυόμενος σε μάρτυρα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

10 Σεπτεμβρίου (28 Αυγούστου Π.Η.)

Συνεχίζονται λεηλασίες και βιαιοπραγίες κατά του χριστιανικού πληθυσμού. Οι άνδρες ηλικίας 18–45 συλλαμβάνονται συστηματικά και οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα ή εκτελέσεις. Οι μαρτυρίες ξένων παρατηρητών μιλούν για χιλιάδες θύματα.

13 Σεπτεμβρίου (31 Αυγούστου Π.Η.)

Ξεσπά η μεγάλη πυρκαγιά στη Σμύρνη. Η φωτιά ξεκινά από την αρμενική συνοικία και εξαπλώνεται ταχύτατα, καταστρέφοντας ελληνικές και αρμενικές γειτονιές. Οι Ευρωπαίοι διατηρούν τις συνοικίες τους άθικτες, καθώς φυλάσσονται από στρατιωτικά αγήματα.

14 Σεπτεμβρίου (1 Σεπτεμβρίου Π.Η.)

Χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι παραμένουν παγιδευμένοι στην προκυμαία, χωρίς τροφή ή νερό, εκλιπαρώντας για διάσωση από τα συμμαχικά πλοία που αγκυροβολούν στον κόλπο αλλά δεν επεμβαίνουν. Η ημερομηνία αυτή έχει καθιερωθεί από την Εκκλησία και το ελληνικό κράτος ως Ημέρα Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής, ταυτιζόμενη συμβολικά με την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.

15–17 Σεπτεμβρίου (2–4 Σεπτεμβρίου Π.Η.)

Η πυρκαγιά συνεχίζεται και ολοκληρώνει την καταστροφή της Σμύρνης. Ο καπνός καλύπτει τον ουρανό για μέρες. Πρόσφυγες επιβιβάζονται σε πλοία, κυρίως χάρη σε ιδιωτικές πρωτοβουλίες, Αμερικανών, Γάλλων και Ελλήνων καραβοκυραίων.

18–30 Σεπτεμβρίου (5–13 Σεπτεμβρίου Π.Η.)

• 26–27 Σεπτεμβρίου: Δημοσιεύεται τελεσίγραφο από τις τουρκικές αρχές: όλοι οι πρόσφυγες πρέπει να εγκαταλείψουν τη Σμύρνη έως τις 30 Σεπτεμβρίου. Όσοι παραμείνουν κινδυνεύουν με σύλληψη και εκτόπιση.

Σταδιακά, χιλιάδες Έλληνες διασώζονται με πλοία που μεταφέρουν πρόσφυγες προς τα νησιά του Αιγαίου και την ηπειρωτική Ελλάδα. Παράλληλα, συνεχίζονται οι συλλήψεις ανδρών 18–45 ετών που θεωρούνται «στρατεύσιμοι»

Ο Σεπτέμβριος του 1922 υπήρξε μήνας ορόσημο για τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Από την είσοδο του τουρκικού στρατού στις 9 Σεπτεμβρίου, μέχρι τη φωτιά που κατέκαψε τη Σμύρνη (13–17 Σεπτεμβρίου), τις μαζικές σφαγές, τις συλλήψεις ανδρών και το τελεσίγραφο απομάκρυνσης έως τέλη Σεπτεμβρίου, ολόκληρος ο ελληνικός και αρμενικός πληθυσμός της Σμύρνης εκριζώθηκε βίαια.

Η 14η Σεπτεμβρίου, ταυτισμένη με την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, έχει καθιερωθεί από το ελληνικό κράτος ως Ημέρα Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό κράτος. Είναι ημέρα συλλογικής μνήμης και τιμής στους νεκρούς, στους μάρτυρες όπως ο Χρυσόστομος Σμύρνης, και στους πρόσφυγες που έχασαν πατρίδες αλλά μετέφεραν την ψυχή του ελληνισμού στην Ελλάδα και την Ομογένεια.

Παράρτημα Πηγών – Βιβλιογραφία

• Δ. Φωτιάδης, Η Μικρασιατική Καταστροφή, εκδ. Δωρικός.
• Ηλίας Βενέζης, Αιολική Γη.
• Στρατής Δούκας, Ιστορία ενός Αιχμαλώτου.
• Γιώργος Β. Λεονταρίτης, Σμύρνη 1922.
• Oμποσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος (ΟΠΣΕ)
• George Horton, The Blight of Asia, 1926.
• Αρχεία U.S. Department of State (αναφορές Horton).
• Daily Telegraph, 27 Σεπτεμβρίου 1922.
• The Times (London), Σεπτέμβριος 1922.
• Encyclopedia of the Hellenic World – Asia Minor.
• Pappas Post, ‘September 10, 1922: Metropolitan Chrysostomos killed’.

Mikrasiatis