Η ξαφνική είσοδος στην ελλαδική πολιτική ζωή της κρητικής ομάδας μετά το 1909 προκάλεσε, όπως φαίνεται, τις παραδοσιακές δυνάμεις, οι οποίες βαθμιαία αποστασιοποιήθηκαν και περιχαρακώθηκαν στην ανάμνηση της μοναδικής τους κυριαρχίας. Δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν τις απότομες γεωπολιτικές αλλαγές που έφερε εκείνη η εποχή.
* Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ιωνα Δραγούμη, ο οποίος παρέμεινε προσκολλημένος στο όραμα της αντισλαβικής ελληνοοθωμανικής συνεννόησης, ακόμη και την εποχή που οι Νεότουρκοι αποφάσισαν και επισήμως την εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών. Ο Δραγούμης θα παραγνωρίσει πλήρως τη νέα αποφασιστική παράμετρο που προστίθεται στη δύσκολη εξίσωση των διαδικασιών μετασχηματισμού της περιοχής μας: τον τουρκικό εθνικισμό, όπως θα εκφραστεί στο πρόσωπο των Νεότουρκων. Θα αντιταχθεί στη νέα πολιτική παμβαλκανικής αντι-νεοτουρκικής συμμαχίας που θα εγκαινιάσει ο Βενιζέλος -ο οποίος, ως προερχόμενος από την πρόσφατα απελευθερωμένη Κρήτη, κατανοούσε καλύτερα τις πραγματικές συνθήκες.
Σε αντίθεση με τον Δραγούμη, οι Ελληνες διανοούμενοι που κατάγονταν από τις ελληνικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποδείχτηκαν πολύ πιο ρεαλιστές και καίριοι στις επισημάνσεις τους. Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίστηκε από τον Γ. Σκληρό -που γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου- και τον Δ. Γληνό -από τη Σμύρνη της Ιωνίας- ως ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι και οι δύο προέρχονται από το μικρασιατικό σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο ανδρώθηκε συγκρουόμενο με την αυταρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία.
* Ο Γ. Σκληρός θεωρούσε ότι ο ιστορικός ρόλος της Ελλάδας ήταν η απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων: «…Μόνο μια γενική ένωση όλων των μη τουρκικών στοιχείων σε ένα πολιτικό συνασπισμό και μια ανάλογη πανβαλκανική συμμαχία και επιμαχία των κρατών του Αίμου, θα μπορέσει να ισοφαρίση τις δυνάμεις του μουσουλμανικού τουρκικού όγκου, και να βάλη από τη μια τις σωβινιστικές υπερβολές των Νεοτούρκων σε ομαλά όρια, και από την άλλη να υποδείξη σε μερικές μεγάλες Δυνάμεις, πώς το ζήτημα της Ανατολής είναι μονάχα ζήτημα των λαών της, που έχουν πια αρκετά χειραφετηθή, ώστε να βρουν μόνοι τους τα κατάλληλα μέσα για την περιφρούρηση των εθνικών τους δικαιωμάτων, δηλαδή αυτού του πολιτισμού ολάκερης της Ανατολής».
* Ο Δ. Γληνός γράφει με εξαιρετική οξυδέρκεια: «Εύρομεν ότι ο μόνος τρόπος αμύνης των μη Τούρκων κατά του επιδιωχθησομένου αμειλίκτως εκτουρκισμού είνε η συστηματική διοργάνωσίς των ως πολιτικών παραγόντων… η μόνη ultima ratio κατά του εσχάτου κινδύνου των εν Τουρκία Χριστιανών… είνε η στρατιωτική και ναυτική οργάνωσις, η σκόπιμος και τελεία και επί ωρισμένου σχεδίου προπαρασκευή προς δράσιν των περί την Τουρκία χριστιανικών κρατών… Η τουρκική αστική τάξις θα φανή συμβιβαστική μόνον εάν γνωρίζει ότι απέναντί της έχει ωργανωμένους και ισχυρούς αντιπάλους, έτοιμους να αναλάβωσι τον περί πάντων αγώνα».
Η άποψη αυτή των Μικρασιατών σοσιαλιστών βρίσκεται σε απόλυτη αντιστοίχηση με την ανάλυση της Ρόζας Λούξεμπουργκ για το μέλλον του οθωμανικού χώρου: «Η Τουρκία δεν μπορεί να αναγεννηθεί σαν σύνολο γιατί αποτελείται από διαφορετικές χώρες. Κανένα υλικό συμφέρον, καμιά κοινή εξέλιξη που θα μπορούσε να τις συνδέσει δεν είχε δημιουργηθεί! Αντίθετα, η καταπίεση και η αθλιότητα της κοινής υπαγωγής στο τουρκικό κράτος γίνονται όλο και μεγαλύτερες! Ετσι δημιουργήθηκε μια φυσική τάση των διαφόρων εθνοτήτων να αποσπαστούν από το σύνολο και να αναζητήσουν μέσα από μια αυτόνομη ύπαρξη το δρόμο για μια καλύτερη κοινωνική εξέλιξη.
Η κρίση της Ιστορίας για την Τουρκία είχε πια βγει: βάδιζε προς τη διάλυση… Για όσον καιρό μια χώρα μένει κάτω απ’ την τουρκική κυριαρχία δεν μπορεί να γίνεται λόγος για εξέλιξη σ’ αυτήν… Η σημερινή θέση μας στο Ανατολικό Ζήτημα είναι ν’ αποδεχτούμε τη διαδικασία διάλυσης της Τουρκίας σαν μια υπαρκτή πραγματικότητα και να μην κάνουμε τη σκέψη ότι θα μπορούσε ή έπρεπε να τη σταματήσουμε και να εκδηλώσουμε στους αγώνες για αυτοδιάθεση των χριστιανικών εθνών την απεριόριστη συμπαράστασή μας» («Social Democracy and the National Struggles in Turkey»).
τμήμα του ευρύτερου αφιερώματος για τη Μικρασιατική Καταστροφή που επιμελήθηκε στην «Ελευθεροτυπία» ο ιστορικός κ. Βλάσης ΑΓΤΖΙΔΗΣ με τίτλο «Η Σμύρνη φλέγεται 14 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1922
Πώς φτάσαμε στην Καταστροφή» :
