Tο πολεμικό αρχείο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (1895-1990)

You are currently viewing Tο πολεμικό αρχείο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (1895-1990)

Ο Χρήστος Αλεξόπουλος (εικ. 1), υπηρέτησε ως εύζωνας στον 11ο λόχο του 3ου τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων του συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα. Κατέγραψε τις εμπειρίες από τη συμμετοχή του στις πολεμικές εκστρατείες της Ουκρανίας και της Μικράς Ασίας σε δύο σημειωματάρια.

Το πρώτο σημειωματάριο (εικ.2) με σκληρό εξώφυλλο καφέ χρώματος και διαστάσεις 11Χ16 εκατοστά το δημιούργησε ο ίδιος χρησιμοποιώντας ένα «Βιβλιάριον πρόσφυγος» . Όπως αναγράφεται σε σελίδα του, τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη «τύποις Ν.Γ.Βοσκόπουλου». Στο εσωτερικό του συνέρραψε διάφορα φύλλα χαρτιού.

Τα φύλλα διακρίνονται σε απλά αλληλογραφίας, καρτ ριγέ αριθμητικών πράξεων και λευκά με κάθετες γαλάζιες γραμμές στο πλάϊ τους. Τα τελευταία παρουσιάζουν ξεχωριστό ιστορικό ενδιαφέρον. Το χαρτί τους είναι σκληρό, παχύτερο και καλύτερης ποιότητας από αυτό των προηγουμένων. Το ενδιαφέρον συνίσταται στην ύπαρξη τουρκικών λέξεων του παλαιού τουρκικού αλφαβήτου (αραβικό), το οποίο ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ το 1924 αντικατέστησε με το λατινικό.

Στην παλαιά τουρκική γραφή, με τη βοήθεια των κ.κ. Κωνσταντίνου Γιάντση ερευνητή του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας και Φωκίωνα Γκοτζαγιώργη, Επίκουρου καθηγητή στο Ιστορικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διαβάσαμε τουρκικά ονόματα (Χασάν, Ιμπραήμ, Αϊσέ, Ζεϊνέπ, κ.α.). Κάτω από τα ονόματα υπάρχουν αριθμοί με την ημερομηνία γεννήσεως, π.χ. Χασάν γιός του Ιμπραήμ / γεννηθείς το 1863. Πρόκειται για κιτάπι του οθωμανικού κράτους, με απογραφή πληθυσμού τουρκικού χωριού κατά αύξοντα αριθμό, που διενεργήθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα.

Το σημειωματάριο περιλαμβάνει:

-ημερολόγιο,

-στίχους,

-επιστολές,

-διευθύνσεις,

-χρονομέτρηση της απόστασης Γαλατσίου-Κωνσταντινούπολης-Μυτιλήνης,

-ημέρες μηνών,

-γλωσσάρι ρωσικών λέξεων.

Το δεύτερο σημειωματάριο (εικ.3), με σκληρό εξώφυλλο μαύρου χρώματος και μικρότερου σχήματος έχει διαστάσεις 7Χ12 εκατοστά. Το αγόρασε στο χωριό Καργκίν Μαγνησίας της Μικράς Ασίας, όπως σημειώνει στην αρχή: «την 2-4ου-{19}2{0} Χ.Αλεξόπουλος 5/42ον ευζώνων 11ον λόχον, βιβλύον αγωρά 1,50 {δραχμές}, αγωρά εις Καρκίνιον». Στην κορυφή κάθε σελίδας σημείωσε τον αριθμό της. Αποτελείται από 81 σελίδες ή όπως ο ίδιος σημειώνει στο τέλος: «φίλαν έχι κόλαν 40 το διφτέρι». Το κείμενο του σημειωματαρίου εκτείνεται μέχρι και την 66η σελίδα. Οι υπόλοιπες σελίδες είναι κενές. Φέρει διαγράμμιση λογιστικού τύπου με κόκκινες και γαλάζιες γραμμές. Περιλαμβάνει:

-ημερολόγιο,

-στίχους,

-βραδυνή προσευχή,

-διευθύνσεις,

-σημείωμα με την αίτηση που κατέθεσε στο 2ο Σύνταγμα Πεζικού, ζητώντας πληροφορίες για τον αδελφό του Γιάννη,

-σημείωμα με τα χρηματικά ποσά που ελάμβανε κατά καιρούς,

-σημείωμα με την πορεία που ακολούθησε στον διάπλου του Δούναβη,

-το τραγούδι του βασιλιά Κωνσταντίνου «Του αετού ο γυιός»,

-ποίημα για την κατάληψη των Ιωαννίνων,

-ποίημα για το Μπιζάνι,

-κατάσταση με τα πράγματα που περιελάμβανε ο γυλιός.

Το Ημερολόγιο

Το ημερολόγιο αποτελεί το πολυτιμότερο τμήμα του αρχείου του Χρήστου Αλεξόπουλου. Οι ημερομηνίες, τα τοπωνύμια, οι μετακινήσεις και οι περιγραφές των μαχών ταυτίζονται απόλυτα με τα ιστορικά γεγονότα, όπως περιγράφονται στις εκδόσεις της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού. Αυτό προσδίδει απόλυτη αξιοπιστία στο ημερολόγιο και αποδεικνύει την ειλικρινή διάθεση του συγγραφέα για πιστή απόδοση των γεγονότων.

Η περιγραφή των γεγονότων ξεκινάει από την αναχώρηση για την Ουκρανία στις 28 Φεβρουαρίου 1919 και τελειώνει με την επίσκεψή του στο γιατρό, λόγω του υψηλού πυρετού που τον βασάνιζε, μετά τη λήξη των επιχειρήσεων του Μαρτίου 1921 προς Αφιόν Καραχισάρ.

Το ημερολόγιο εκτείνεται και στα δύο σημειωματάρια και επιγράφεται «Τα βάσανα της Ροσίας».

Στο πρώτο σημειωματάριο περιγράφονται τα γεγονότα από την αναχώρηση για Ουκρανία έως και την επιστροφή στην περιοχή του Ουσάκ, μετά τις επιχειρήσεις Μαρτίου 1921.

Στο δεύτερο σημειωματάριο περιγράφονται τα γεγονότα από την αναχώρηση για Ουκρανία έως και την προέλαση προς Τατάρκιοϊ τον Δεκέμβριο του 1919. Το κείμενο του δευτέρου σημειωματαρίου είναι περισσότερο επεξεργασμένο γλωσσικά. Έχει ως βάση το κείμενο του πρώτου σημειωματαρίου, στο οποίο προστέθηκαν λεπτομέρειες των γεγονότων, που περιγράφονται. Είναι φανερό ότι ο Χρήστος Αλεξόπουλος αγόρασε το δεύτερο σημειωματάριο, με σκοπό να καθαρογράψει τις εμπειρίες του και να προσθέσει λεπτομέρειες και περιστατικά, που συνέβησαν κατά τη διάρκεια των δύο εκστρατειών.

Γραμματολογικά στοιχεία του ημερολογίου

Ο Χρήστος Αλεξόπουλος ήταν ένας από τους λίγους τυχερούς νέους της εποχής του, που διέθεταν στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις (δημοτικού). Τις απέκτησε στο δημοτικό σχολείο, που υπήρχε στις αρχές του 20ου αιώνα στο Τσερνοβίτι. Οι γνώσεις αυτές του παρείχαν τη δυνατότητα να μεταφέρει τις πολεμικές εμπειρίες του στο χαρτί.

Δομή του κειμένου

Το κείμενο του ημερολογίου χωρίσθηκε σε κεφάλαια, παραγράφους και προτάσεις. Ο χωρισμός σε παραγράφους έγινε κυρίως με βάση την ημερολογιακή παράθεση των γεγονότων. Σημειώθηκαν με έντονο χρώμα οι ημερομηνίες και οι γιορτές, που για τον Χρήστο Αλεξόπουλο είχαν ιδιαίτερη σημασία. Χρησιμοποιήθηκαν σημεία στίξης για την πιστότερη απόδοση των συναισθημάτων και την ζωντανότερη απόδοση του προφορικού λόγου, που μεταφέρεται στο χαρτί.

Γλώσσα

Η γλώσσα του είναι η καθομιλουμένη (ντοπιολαλιά) της περιοχής της ανατολικής Φθιώτιδας, όπως ομιλούνταν πριν μερικές δεκαετίες. Εκτός από τους τοπικούς ιδιωματισμούς και τη χαρακτηριστική ρουμελιώτικη προφορά με μετατροπή του ε σε ι (μιρικούς αντί μερικούς, μιτά αντί μετά, σί αντί σε, κ.α.) και του ο ή ω σε ου (τόσου αντί τόσο, πσουμί αντί ψωμί), χρησιμοποιεί και αρκετές λέξεις από την καθαρεύουσα (τας, εις τιν, εφθής, χωργίον, ραγδέαν, δια να, οπίσον, ίμιθα, κ.α.).

Σε μερικά σημεία δείχνει προτίμηση στη χρήση ορισμένων ρωσικών και τουρκικών λέξεων, τις οποίες έμαθε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ουκρανία και Τουρκία. Δίπλα τους παραθέτει τις αντίστοιχες ελληνικές (κόριτσα-κότες, γιαϊτσά-αυγά, νταούκ-αυγά, κουϊούνια-πρόβατα, κ.α.). Η φιλομάθειά του αυτή διαφαίνεται περισσότερο και από τη σύνταξη στο πρώτο σημειωματάριο ενός γλωσσαρίου με ρωσικές λέξεις και δίπλα την ελληνική σημασία τους.

Λογοτεχνικά στοιχεία του ημερολογίου

Σχήματα λόγου

Ο Χρήστος Αλεξόπουλος χρησιμοποιεί πολλά σχήματα λόγου. Αυτά χρησιμοποιούνται από τους λογοτέχνες, για να εκφράσουν έντονα κάποιο συναίσθημα ή να χρωματίσουν μία φράση ή εικόνα. Δίνουν φυσικότητα, ομορφιά και χάρη στο νόημα.

α. Παρομοιώσεις

Χρησιμοποιεί αρκετές παρομοιώσεις με εικόνες από βιώματα, που απέκτησε από τη ζωή στο χωριό και την ενασχόλησή του με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Οι παρομοιώσεις, που εντοπίσθηκαν στο ημερολόγιο, είναι οι εξής:

– Κε μαζεφτήκαμι ένας απάνω εις τον άλον σαν τα κλοσουπούλια.

– Κε σταλίζαμε οσάν πρόβατα μέσα στον δρόμον.

– Κε κρίον έκανεν σαν να ίμε εις το βονόν του Νγγιούζι τον χιμόναν.

– Να κατεβένον τσούχτρα! Άμος!

– Κι μας βένον εις το αλόνισμα!

– Κι μας αλόνησε σάμπος αλονήζη ο λίκος τα πρόβατα!

– Έρχονταν ει σφέρις όλες απάνο μας, σαν να ίταν βροχί!

– Ένας λόχος 200 άντρες ος αναφορά το πίραμε!

– Κε’ γώ δεν ξέρω πόσα ύχαν πάρι υ ευζώνη, διότι ύταν άμος άλογα ες εκίνω το νησί.

– Κε δάσι σαν τον Ταρσόνι.

– Κε άκουγες τα πολιβόλα και κάναν σαν αϋδόνηα.

– Μέσα στον κάμπον ύταν άμος από αφτούς!

β. Σχήμα μεταφοράς

Χρησιμοποιεί τη λέξη αστραπή για να περιγράψει την ταχύτητα που κινήθηκαν οι γάλλοι ιππείς, για την καταδίωξη και σύλληψη των μπολσεβίκων στη Λιζίνκα:

-Αμέσος τότις αφτή στραπί έγιναν!

γ. Σχήμα επιφώνησης

Βλέποντας τη συντριπτική υπεροπλία των μπολσεβίκων, αυθόρμητα λέει:

-Ζοΐ στα μολάργια μας! Τώρα πάϊ εγώ! Αλά αλίμονο εις εκίνους από έχου πίσου κε μι περιμένον!

Κατά τον διάπλου του Δούναβη στα Σουλινά, οι έλληνες της πόλης υποδεχόταν με σημαίες, μαντήλια και πετσέτες το στρατό φωνάζοντας:

-Ζήτω! Ζήτω ο ελινεκός στρατός μας!

Κατά την υποδοχή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο προάστιο της Σμύρνης Βουρνόβα, οι έλληνες εξέφραζαν τον ενθουσιασμό τους φωνάζοντας:

-Ζίτο τους ευζώνους μας! Ζίτο τ’ αδέλφια μας!

δ. Σχήμα επίκλησης

Περιγράφει τον πανικό και την αγωνία των τούρκων, που χτυπιόταν ανελέητα από το 1ο τάγμα και το ιππικό του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στον κάμπο του Παπαζλί και εκλιπαρούσαν:

-Αλάχ! Αλάχ! Αφίτε μας!

ε. Σχήμα υπερβολής

Για να δείξει την κακή ποιότητα του κρέατος, που μαγείρεψε ο λόχος, αναφέρει:

-Μόνων μας εύκιασι κάτη κρέασι βοδέλο, το οπίον ύταν 100 χρονών.

στ. Σχήμα πολυσύνδετο

Είναι το κατεξοχήν σχήμα λόγου που χρησιμοποιείται σε όλο το ημερολόγιο. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

-Κε μας βένον κοντάς! Κε πιστοχορέσαμι ολύγον. Κε τραγματίσαν δίο στρατιώτες. Κε τους πολεμίσαμε μέχρι τιν νίκταν, όσου από δεν βλέπαμε άλον. Κε πιστοχορέσαμε όρες 4. Κε ίταν ένα βαρί σκοτάδι. Κε έποιασι και μίαν ραγδέαν βροχίν. Κε ίταν όλον οργόματα. Κε γιόμοσεν ο τόπος νερά! Κε λάσπες! Κε σκοτάδιν! Κε σταματίσαμε εις τον τόπον μές τιν βροχίν χωρίς να έχομι τίποτας να σκιπαστούμε από τιν βροχίν. Κε σταλίζαμε οσάν πρόβατα μέσα στον δρόμον. Όσον από κόπικι ι μιγάλυ βροχίν κε κινίσαμε. Κε δεν βλέπαμε ο ένας τον άλον να βαδίσομι. Και πολύ έμιναν….

Λυρικά στοιχεία του ημερολογίου

Το κείμενο του ημερολογίου φανερώνει μία συναισθηματική προσωπικότητα, δεμένη ιδιαίτερα με τους οικείους του και τους χωριανούς του. Σε κάποια σημεία του κειμένου τον κυριεύουν τα συναισθήματά του. Πρόκειται για σκηνές, που έχουν σχέση με την οικογένειά του και το πρόσωπό του.

Στο μέτωπο της Ρουμανίας την ημέρα του Αγίου Κωνσταντίνου στις 21 Μαΐου 1919, με αφορμή επιστολή που έλαβε από τον αδελφό του Γεώργιο Αλεξόπουλο, επιστρατευμένο με το 2ο Σύνταγμα Πεζικού, διαπιστώνει ότι είχε να μάθει νέα από τους δικούς του 5 μήνες: «Την υμέραν τ’ Αϊ Κονσταντήν έλαβων και μίαν επιστολίν από των Γεώργιον από την Κοστάντσαν. Πρότην επιστολίν του έλαβων εις το διάστημα της Ροσίας.

Κε εγνώρισα το έσιον τις υγίας του, όπου δεν εγνόριζα εις τόσου διάστιμα. Καθός εκί έλαβων κι 2 επιστολάς από το χωργίον, απού ύτον γραμένες από 23 Μάρτη. Απού ύχα να λάβου απού την Χαλκίδαν από τας 6 Ιαννουαρίου. Κε έλαβων τιν πρότην Μαγίου!». Διώχνει όμως τη μελαγχολική του διάθεση με τη φράση «Ας αφήσομι τόρα αυτά..».

 

Στο μέτωπο της Μικράς Ασίας τα Χριστούγεννα του 1919, με αφορμή την ονομαστική εορτή του: «Τας 25 Δεκιμβρίου, από είταν Πάσχα κσέρο γο εις τον άλον κόζμον, άκοσα και εγώ ότε είταν τ’ όνομά μο [μου]. Αλά τι όνομα να ’χο εγώ, αφόσον τιν ειμέραν αφτίν είμαν εις το ντσιαμί απάνο παρατιριτίς! Άλυ κάναν Πάσχα και γλεντάγαν! Και εγώ θαμπόναν τα μάτια μο [μου] κιτάζοντας να ιδού που θ’ αράκσον τίποτας εχτρί, να δοπιείσου το πιροβολυκόν να βάνε [βάλλει].

Ας είνι δε επέρασαν κε αφτές ει μέρες. Κε είπα ότε δεν είρθαν αφτές ει μέρις….» Είχε απορροφηθεί τόσο από τις πολεμικές επιχειρήσεις, ώστε ξέχασε την ονομαστική του εορτή! Γρήγορα όμως επαναφέρει τον εαυτό του και τον αναγνώστη στην πραγματικότητα με τη φράση «Ας αφήσομι τόρα αυτά…».

Το ίδιο συνέβη και τα επόμενα Χριστούγεννα του 1920 πάλι με αφορμή την ονομαστική εορτή του: «Την άλυν υμέραν ύχαμι Χριστωγένων, ύτων το ονωμά μου. Ερχόνταν τα πεδιά του λόχου μου κι μόλεγαν « Χρόνηα Πολά» κε μου φένονταν παράξυνον!» Και πάλι όμως διαλύει τα νέφη της μελαγχολίας με τη φράση: «Αλά δεν πιράζη, επέρασεν και αφτές υ μέρες…».

Η κοινωνικότητα του χαρακτήρα του φαίνεται από τις σκηνές που περιγράφει τις συναντήσεις του με τους άλλους χωριανούς στρατιώτες στη Μικρά Ασία. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι συναντήσεις γινόταν συνήθως με πρωτοβουλία του Χρήστου Αλεξόπουλου.

Μέσα από το κείμενο φαίνεται μία ιδιαίτερη αδυναμία, που έτρεφε για τον αδελφό του τον Γιάννη. Ήταν επιστρατευμένος με το 2ο Σύνταγμα Πεζικού. Δυστυχώς σκοτώθηκε στις 16 Αυγούστου 1921 στη μάχη του Καλέ Γκρότο, στις επιχειρήσεις προς την Άγκυρα.

Η σκηνή που, μετά από υπομονετική αναζήτηση, βρίσκει και ξυπνάει τον αδελφό του Γεώργιο στο Οργανλή στις 1 τα μεσάνυχτα, ξημερώνοντας 27 Οκτωβρίου 1920, είναι συγκινητική.

Τα πολλά χιλιόμετρα, που διήνυσε μέσα στο χιόνι με μία κάπα, στις 12 Ιανουαρίου 1921, για να συναντήσει τους άλλους χωριανούς στρατιώτες του 2ου Συντάγματος Πεζικού στην περιοχή του Ουσάκ, δείχνουν την κοινωνικότητά του.

Το τέχνασμα της υπερκόπωσης, που χρησιμοποιεί για να συναντήσει τον αδελφό του Γιάννη έξω από το Ουσάκ, κατά την έναρξη των επιχειρήσεων της προέλασης προς Αφιόν Καραχισάρ στις 9 Μαρτίου 1921, φανερώνει ευστροφία και συναισθηματισμό.

Σε κάποια σημεία του ημερολογίου δεν λείπει και η διάθεσή του για χιούμορ. Περιγράφοντας την έναρξη της μάχης στην Παβλίνκα αναφέρει: «Κε τιν άλιν ιμέραν τας 21 μας πίραν χαμπέρι από φάγαμε τόσες πολλές κότες κε ήρθαν».

Κατά την αγωνιώδη αναζήτηση τροφής στο Οβιντιοπόλ της Ουκρανίας κάνει λογοπαίγνιο με τις λέξεις κόριτσες και κορίτσια. Σχετικά γράφει στο πρώτο σημειωματάριο: «Κε γιρέβαμι κώριτσες, δεν μας δίνουν! Κότες ενοΐτε, όχι κορίτσια!». Και στο δεύτερο σημειωματάριο: «Κε βαρούμι 3 κόριτσες μι τα ξίλα κε μίαν μι το όπλον, την πιροβόλσαμι. 4 κόριτσες, κότες διλαδί όχι κορίτσια, δισπινίδες!».

Η παράθεση στίχων μέσα στο κείμενο του ημερολογίου δείχνει έμφυτη κλίση προς την ποίηση.

Κατά την έναρξη του ημερολογίου παραθέτει το ποίημα, που έμαθε στο σχολείο για την Αγιά-Σοφιά, σε δική του διασκευή:

«Σιμένι ο Θεός σιμέν η γή, σιμένον τα οράνια

σιμένι κι η Αγιά Σοφιά, το μέγα μαναστήρι

με τετρακόσια 400 σίμαντρα, μ’ εξίντα διό καμπάνες

που ύχε 300 καλογρές και χίλιος καλογέρος….».

Η περιγραφή της αποβίβασης και εισόδου στην Οδησσό αποκτά ποιητικό ρυθμό ενός επτασύλλαβου, τεσσάρων οκτασύλλαβων και ενός εννεασύλλαβου στίχου ιαμβικού μέτρου:

«Από το πλίου βγίκαμι

και μες τιν πόλιν μπίκαμι.

Παρέλασιν εκάναμι

3 όρες με τα όπλα.

Και στις στρατόνες μποίκαμι.

Και οχτό μέρις καθίσαμι».

Το ίδιο συμβαίνει και κατά την περιγραφή της υποδοχής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο προάστειο της Σμύρνης Βορνόβα. Η περιγραφή πραγματοποιείται σε ποιητικό ρυθμό δύο επτασύλλαβων, τεσσάρων οκτασύλλαβων, τριών εννεασύλλαβων και ενός δεκασύλλαβου στίχου επίσης ιαμβικού μέτρου:

«Βλέπου κορίτσια τρέχονε

με λούλουδα στα χαίρια,

μι δάκρια στους οφθαλμούς

ή μι φιλιά στα χίλια,

εις εμάς να τα δορίσουνε,

που μπίκαμι στην πόλιν.

Αλού άκουγες κλάματα

αλού χαρές μεγάλες

αλού σταβρουφιλήματα

απού τους καλούς τσιωλιάδες».

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικ. 1. Ο Χρήστος Δ. Αλεξόπουλος εύζωνας στη Μικρά Ασία.

Εικ. 2. Το πρώτο σημειωματάριο.

Εικ. 3. Το δεύτερο σημειωματάριο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Από την Καβάλα στην Ουκρανία και Μικρά Ασία,

ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ (1919-1921) του εύζωνα ΧΡΗΣΤΟΥ Δ. ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ (1895-1990) του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Λαμίας.

Επιμέλεια, σχόλια, φιλολογικές παρατηρήσεις: Σωτήριος Γ. Αλεξόπουλος [ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΟ]