Το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης ο «Αγιος Χαράλαμπος»

You are currently viewing Το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης ο «Αγιος Χαράλαμπος»
Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης

To Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης, το μεγαλύτερο και άρτια εξοπλισμένο νοσοκομείο της Σμύρνης επιβεβαιώνει την ηγετική θέση της ελληνικής κοινότητας και στον υγειονομικό τομέα. Επιπλέον στοιχεία, οι γιατροί και τα φαρμακεία: Το 1922, 103 από τους 125 γιατρούς της πόλης ήταν Ελληνες και τα 35 από τα 50 φαρμακεία ελληνικά (καρτ ποστάλ των αρχών του αιώνα – Συλλογή Α.Σ. Μαΐλη).

Το σύστημα υγείας στη Σμύρνη

Στη Σμύρνη τα νοσηλευτικά ιδρύματα που λειτουργούσαν μέχρι το 1922, ήταν το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης, τα Ευρωπαικά, το Αρμένικο, το Τουρκικό και το Εβραικό και τέλος το Στρατιωτικό που οργανώθηκε κατά την περίοδο της ελληνικής κατοχής, για να περιθάλψει όχι μόνο τους τραυματίες του μετώπου, αλλά και όσους πολίτες ανεξαρτήτως εθνικότητας ζητούσαν τη βοήθειά του.

Η Ιωνία αποτέλεσε τόπο με μακραίωνη ιατρική παράδοση, που ξεκινούσε από τη σχολή της Κνίδου, την παρουσία του Ιπποκράτη στα παράλια της Μικράς Ασίας, το Ασκληπιείο της Περγάμου και τη λειτουργία της Ερασιστρατείου ιατρικής σχολής. Μια τέτοια λαμπρή παράδοση δεν μπορούσε παρά να συνεχιστεί στη μεταγενέστερη Σμύρνη.

Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης στη Σμύρνη ήταν μοναδικό για το δυτικό κόσμο κατά τη διάρκεια της περιόδου από το 1675 έως το 1922. Βασίστηκε στο χριστιανικό ιδανικό της φιλανθρωπίας και των ιπποκράτειων σκέψεων, καθώς οι ιδέες αυτές είχαν ισχυρή επιρροή στην περιοχή της Σμύρνης σε σχέση με την υπόλοιπη Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας στη Σμύρνη λειτουργούσε σε καθαρά ιδιωτική βάση με τρεις βασικούς πυλώνες στήριξης: (α) νοσοκομεία, (β) φαρμακεία, (γ) ιατροί. Τα φαρμακεία ή «Σπετσαρί» εμφανίστηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην παροχή πρώτων βοηθειών. Οι ιατροί της Σμύρνης δεν διατηρούσαν ιατρεία, αλλά χρησιμοποιούσαν τα φαρμακεία για την παροχή ιατρικών υπηρεσιών, στα οποία υπήρχε πάντοτε ένα δωμάτιο με εξεταστικό τραπέζι. Εκεί ο ιατρός, με μια μικρή αμοιβή ή καμιά φορά και αφιλοκερδώς, παρείχε τις υπηρεσίες του.

Σε σπάνιες περιπτώσεις και πολύ αργότερα έκαναν την εμφάνισή τους τα ιδιωτικά ιατρεία, όταν η ειδικότητα των ιατρών (π.χ. οφθαλμίατροι) απαιτούσε και κάποια εξειδικευμένα εργαλεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο ασθενής ειδοποιούσε τον ιατρό που βρισκόταν στο φαρμακείο ή απλά άφηνε ένα μήνυμα για τον επισκεφθεί ο ιατρός στο σπίτι του. Τα έσοδα των ιατρών προέκυπταν από τις επισκέψεις στα σπίτια και οι αμοιβές τους κυμαίνονταν ανάλογα με την οικονομική κατάσταση των ασθενών.

Γραικικό-Νοσοκομειο-Σμυρνης-Αγιος-Χαραλαμπος

Ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος κατά την τελετή των εγκαινίων των ιατρείων του Ερυθρού Σταυρού στο Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης Άγιος Χαράλαμπος. Δίπλα του ο πλοίαρχος Η. Μαυρούδης και ο αρχίατρος Β. Τσουνούκας. Αθήνα, Φωτογραφικό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α

Το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης ο «Άγιος Χαράλαμπος»

Το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης, που αποτέλεσε το μεγαλύτερο νοσοκομείο όχι μόνο της Ιωνικής πρωτεύουσας αλλά και ολόκληρης της Ανατολής, ιδρύθηκε το 1723 από την ελληνική κοινότητα της Σμύρνης. Αρχικά ονομάστηκε «οσπιτάλιον», λειτουργώντας στο σπίτι της χήρας Κλάρας Βαρόνης ντε Χοστίγιε, η οποία ήταν γνωστή στην πόλη με το όνομα «Μαντάμα».

Αργότερα, η Εκκλησία της Αγίας Φωτεινής μαζί με τη διοίκηση του νοσοκομείου αγόρασαν το κτήριο. Το 1745, 12 Έλληνες φιλάνθρωποι ίδρυσαν το Αδελφάτο, με επικεφαλής το Μητροπολίτη Σμύρνης Νεόφυτο, με κύριο σκοπό την επιμελέστερη διοίκηση του νοσοκομείου.
Το 1748, ο Παντελής Σεβαστόπουλος με μια μεγάλη δωρεά ανακαίνισε το νοσοκομείο, το οποίο μετονομάστηκε σε Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης. Η ονομασία αυτή διατηρήθηκε έως και την καταστροφή του το 1922, κατά τη διάρκεια της μεγάλης πυρκαγιάς. Στην ονομασία του προστέθηκε η επιγραφή «ο Άγιος Χαράλαμπος», εξαιτίας της συνεχούς επίκλησης των αρρώστων στο πρόσωπο του Αγίου για θεραπεία από την πανώλη.


Το 1797, κατά το μεγάλο «ρεμπελιό», όπου σφαγιάστηκαν πάνω από 5.000 Έλληνες, πυρπολήθηκε και ένα μεγάλο μέρος των χριστιανικών συνοικιών, καθώς και το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης. Ωστόσο, ξαναχτίστηκε το 1804 με τις πλουσιοπάροχες δωρεές των ομογενών της Σμύρνης. Το Γραικικό Νοσοκομείο είχε αρχικά ως «λοιμοκομείο» (τμήμα λοιμωδών νοσημάτων) τον παλιό ναό της Αγίας Παρασκευής. Εκεί μετέφεραν όσους είχαν προσβληθεί από την πανώλη, ενώ σε μικρή απόσταση από αυτό βρισκόταν το νεκροταφείο των πανωλόπληκτων.

Σύντομα όμως (το 1769), και λόγω των δυσχερειών πρόσβασης προς το λοιμοκομείο της Αγίας Παρασκευής, χτίστηκε νέο λοιμοκομείο πίσω από το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης. Αυτό λειτούργησε έως το 1837, αφού μια νέα επιδημία πανώλης, που είχε ξεσπάσει 2 χρόνια νωρίτερα, είχε αναγκάσει τους Έλληνες της Σμύρνης να ιδρύσουν νέο λοιμοκομείο. Το νέο λοιμοκομείο λειτούργησε σε αγρό που είχε δωρίσει ο Άγγελος Χαϊκάλης το 1832 κοντά στο καθολικό λοιμοκομείο του Αγίου Ρόκκου.


Το 1838 χτίστηκαν οικήματα μέσα σε αυτόν το χώρο, για τη νοσηλεία όσων έπασχαν από πανώλη. Το οικήματα αυτά ονομάστηκαν «Μορτάκια» από τη λέξη μόρτηδες, χαρακτηρισμός που αφορούσε αυτούς που είχαν προσβληθεί από τη νόσο και είχαν αποκτήσει ανοσία. Αργότερα και όταν πέρασε το μεγάλο κύμα της πανώλης, τα οικήματα αυτά δόθηκαν σε άπορες οικογένειες χριστιανών και εβραίων.


Στον περίβολο του Γραικικού Νοσοκομείου χτίστηκε το 1833 ο Σταυροπηγιακός ναός του Αγίου Χαραλάμπους, ο οποίος ανακαινίστηκε το 1849. Στο ναό αυτόν εκκλησιάζονταν όχι μόνο οι νοσηλευόμενοι αλλά και οι ορθόδοξοι της συνοικίας. Αργότερα, ανεγέρθηκαν δύο ακόμα ναοί, ο ναός της Μεταμορφώσεως και ο ναός του Προφήτη Ηλία.


Το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης, επιπλέον της νοσηλείας των ασθενών, είχε ως αποστολή να γηροκομεί τους απόρους, να περιθάλπει τους ψυχικά ασθενείς και να οικοτροφεί πόρνες, φροντίζοντας παράλληλα για την κοινωνικοποίησή τους. Οι αίθουσες ήταν μεγάλες και καθαρές και στην πύλη υπήρχε η επιγραφή «Κρούετε και ανοιγήσεται».


Το νοσοκομείο αυτό ήταν το μεγαλύτερο και πλέον σύγχρονο, προκαλώντας το θαυμασμό πολλών ξένων περιηγητών που επισκέπτονταν την πόλη, όπως ο Ιταλός Luigi Storari,ο Charles Herzer,16 o E. Rougoh17 και ο Giraud. Ο τελευταίος αναφέρει ότι το Ελληνικό Νοσοκομείο είναι το σπουδαιότερο στην πόλη, αποδεχόμενο όλους τους ασθενείς ανεξαρτήτως εθνικότητας και χορηγώντας δωρεάν φάρμακα στους απόρους.


Με την πάροδο των ετών το νοσοκομείο ανακαινίζεται, εκσυγχρονίζεται και επεκτείνεται με την ανέγερση νέων εγκαταστάσεων. Παράλληλα, εξοπλίζεται με σύγχρονα ιατρικά μέσα με τη βοήθεια και τις χορηγίες των Ελλήνων της Σμύρνης αλλά και των ομογενών του εξωτερικού. Εκτός από τον άρτιο εξοπλισμό, το νοσοκομείο διαθέτει ιδιαίτερα καταρτισμένο επιστημονικό προσωπικό και αποτελεί ένα από τα πλέον σύγχρονα της πόλης. Οι ιατροί που το στελέχωναν είχαν σπουδάσει σε διάφορες σχολές της Ευρώπης, καθώς δεν είχε ακόμα δημιουργηθεί η Ιατρική Σχολή των Αθηνών.


Αξιομνημόνευτη είναι η περιγραφή της εφημερίδας «Αγγελιοφόρος της Βιέννης» το 1875, η οποία αναφέρει ότι το Ελληνικό Νοσοκομείο της Σμύρνης είναι «πρώτης τάξεως καθίδρυμα», όπου νοσηλεύονται 3000 ασθενείς κατ’ έτος, αδιακρίτως θρησκείας και εθνικότητας και διατρέφονται 100 γέροντες και ψυχικά ασθενείς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα φιλανθρωπίας που ασκούσε το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης ήταν το γεγονός ότι μόνο την τριετία 1900–1903 δόθηκαν δωρεάν φάρμακα σε 49.941 εξωτερικούς ασθενείς.


Το 1882 δημιουργήθηκε το Ψυχιατρικό Τμήμα, το οποίο περιελάμβανε το υδροθεραπευτήριο. Επίσης, λειτουργούσε ειδικό «Σωφρονιστήριο γυναικών» για παραστρατημένα κορίτσια, υπό την επιτήρηση των κληρικών. Το τμήμα αυτό, που το αποκαλούσαν «Φρενοκομείο», είχε χωριστή είσοδο και το 1911 μεταφέρθηκε σε ένα ιδιαίτερα μεγάλο κτήριο στη θέση «Παράδεισος» της Σμύρνης. Ο Scherzer αναφέρει ότι το τμήμα αυτό ήταν υποβαθμισμένο σε σχέση με τα άλλα τμήματα.


Η μεγάλη όμως φιλανθρωπική δράση του Γραικικού Νοσοκομείου έφερε σε δύσκολη θέση την εφορία του νοσοκομείου, η οποία για να αντεπεξέλθει στις συνεχώς αυξανόμενες δαπάνες κινητοποιούσε τους εύπορους Έλληνες, με αποκορύφωμα το 1903, όταν μετά την εκδήλωση επιδημίας ευλογιάς το Γραικικό Νοσοκομείο πέρασε μεγάλη οικονομική κρίση, αφού χρειάστηκε να νοσηλευτούν πολλοί Σμυρναίοι.


Το Μάιο του 1907 ανακαινίστηκε η βόρεια πτέρυγα, που χρησιμοποιήθηκε για στέγαση εξωτερικών ιατρείων με τμήματα των ειδικοτήτων Παθολογίας, Χειρουργικής, Παιδιατρικής, Λαρυγγολογίας, Δερματολογίας και Αφροδισιολογικών νοσημάτων. Επίσης, τον Αύγουστο του 1912 ανεγέρθηκε μια νέα πτέρυγα, με δωρεά της Αδελφότητας «Ορθοδοξία» της Σμύρνης, όπου στεγάστηκε η Γυναικολογική Κλινική. Εκτός από τους δύο μεγάλους θαλάμους ασθενών, με τα ονόματα «Ιπποκράτης» και «Αέτιος», την κλινική συγκροτούσαν ένα πλήρες χειρουργείο, μια αίθουσα αποστείρωσης και μια αίθουσα νάρκωσης.


Στην τελική του ανάπτυξη, το 1912, το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης περιελάμβανε Χειρουργικό Τμήμα Ανδρών (με δύο μεγάλες αίθουσες εγχειρήσεων, μία αίθουσα αποστείρωσης και 8 θαλάμους ασθενών), Χειρουργείο Γυναικών, δύο Παθολογικές Κλινικές (με δύο θαλάμους, ανδρικό και γυναικείο), Μαιευτική Κλινική, Οφθαλμολογική Κλινική και Κλινική Μεταδοτικών Νοσημάτων με 50 κλίνες. Επίσης, συντηρούσε γηροκομείο, τμήμα απόρων, Νευρολογική και Ψυχιατρική Κλινική 120 κλινών, Ακτινοδιαγνωστικό και Ακτινοθεραπευτικό Τμήμα και εξωτερικά ιατρεία.

Τα εργαστήρια και οι χειρουργικές αίθουσες ήταν άρτια κατασκευασμένες και αποτελούσαν υπόδειγμα καθαριότητας. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η μία από τις χειρουργικές κλινικές ανεγέρθηκε με δωρεά του μεγάλου Σμυρναίου τραπεζίτη και ιδρυτή της Τράπεζας Ελλάδος Ίωνα Πεσματζόγλου.


Ο πρώτος όροφος απαρτιζόταν από θαλάμους αρρώστων με ψυχιατρικά προβλήματα, το φαρμακείο, την κουζίνα, το πλυντήριο και μερικά δωμάτια για τους φτωχούς. Στο δεύτερο όροφο βρίσκονταν θάλαμοι των ασθενών άλλων τμημάτων και το χειρουργείο, διαρρυθμισμένα κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Τα κρεβάτια των ασθενών αποτελούνταν από δύο ξύλινα υποστηρίγματα και πάνω σε αυτά υπήρχαν δύο σανίδες που καλύπτονταν από μαλακό στρώμα.


Οι πύλες του νοσοκομείου ήταν πάντα ανοικτές για οποιοδήποτε πολίτη ανεξαρτήτως εθνικότητας και θρησκεύματος. Έτσι, πολλοί Τούρκοι και Ευρωπαίοι προτιμούσαν να νοσηλευτούν σε αυτό παρά στα δικά τους ιδρύματα. Τέλος, είχε γίνει το μοναδικό καταφύγιο όχι μόνο για τους ομογενείς Σμυρναίους, αλλά και για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου καθώς και άλλων ασθενών από την Ελλάδα.


Ωστόσο και παρά τη σοβαρή οικονομική ενίσχυση μέσω των δωρεών από τους ναούς του Αγίου Χαραλάμπους, του Προφήτη Ηλία και της Μεταμορφώσεως, τα ελλείμματα ήταν σημαντικά. Έτσι, η διοίκηση του νοσοκομείου αναγκάστηκε να περιορίσει τον αριθμό των ασθενών στους οποίους παρέχονταν άσυλο και δωρεάν ιατρονοσηλευτική περίθαλψη. Ως αποτέλεσμα, άρχισε να μειώνεται η εισαγωγή των άπορων ασθενών και να περιορίζεται μόνο σε εκείνους που αποδεδειγμένα είχαν γεννηθεί στη Σμύρνη, γεγονός που προκαλούσε πολλούς διαπληκτισμούς και δημιουργούσε πικρίες.


Το νοσοκομείο διοικούσε δωδεκαμελής εφορία από έγκριτους Έλληνες της Σμύρνης. Τα μισά μέλη της εφορίας είχαν τριετή θητεία και τα υπόλοιπα ισόβια. Η εφορία διόριζε διευθυντές ιατρούς με τριετή θητεία, οι οποίοι όχι μόνο δεν αμείβονταν από το νοσοκομείο αλλά αντίθετα το ενίσχυαν με μεγάλα χρηματικά ποσά.

Το προσωπικό του νοσοκομείου


Το προσωπικό του νοσοκομείου αποτελείτο από 60 άτομα, από τα οποίοι 27 ήταν διοικητικοί υπάλληλοι (6 υπηρετούσαν στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους) και 33 νοσηλευτές (16 άνδρες και 17 γυναίκες) για σύνολο 400 ασθενών. Αξιοσημείωτη ήταν η εθελοντική προσφορά των Ελληνίδων κυριών και δεσποινίδων, οι οποίες με το αίσθημα της χριστιανικής αγάπης προσέφεραν τις υπηρεσίες τους.

Τέσσερις ιατροί, (α) γενικός ιατρός, παθολόγος, (β) μαιευτήρας, (γ) χειρουργός και (δ) ένας εσωτερικός, που έμενε στο νοσοκομείο, είχαν αναλάβει την εξυπηρέτηση των καθημερινών αναγκών του νοσοκομείου. Οι τρεις πρώτοι διορίζονταν κατ’ έτος από το ελληνικό ιατρικό σώμα της Σμύρνης χωρίς αμοιβή, ενώ ένας επιπλέον ιατρός οριζόταν ως ο πρόεδρος του νοσοκομείου.


Αξιόλογο ήταν το έργο που επιτελούσαν και οι μαίες της Σμύρνης με εμπειρική γνώση.
Αυτές ανελάμβαναν τους τοκετούς στα σπίτια των γυναικών και καλούσαν τους ιατρούς σε δύσκολες μόνο περιπτώσεις, ενώ όποτε κρινόταν αναγκαίο, μετέφεραν τις γυναίκες στο ειδικό τμήμα του νοσοκομείου.


Κατά την ελληνική κατοχή της Σμύρνης λειτούργησε εντός του νοσοκομείου το Α΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο, καθώς και τμήμα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού με αρχίατρο το Β. Τσουνούκα. Για την προϊστάμενη του νοσηλευτικού προσωπικού είναι γνωστό μόνο το επίθετό της (Χρυσοβελώνη). Παράλληλα, λειτουργούσε και τμήμα του Λευκού Σταυρού της φιλέλληνος Αγγλίδας Μαίρης Χούντερ, η οποία, αφού συγκρότησε στην Κωνσταντινούπολη εικοσαμελές σώμα νοσηλευτριών, το διέθεσε στη στρατιά της Μικράς Ασίας.

Οι νοσηλεύτριες που εργάστηκαν σε αυτό το τμήμα έδειξαν μοναδικό ζήλο, περιθάλποντας νυχθημερόν τραυματίες πολέμου και αποσπώντας τα εύσημα του Αρχιστράτηγου της Μικρασιατικής εκστρατείας Αν. Παπούλα.


Με την άριστη διοίκηση, το νοσοκομείο (που αμερόληπτα και ανεξαρτήτως θρησκεύματος νοσήλευε άπορους ασθενείς) κατόρθωσε όχι μόνο να κατευνάσει τις διαμαρτυρίες των Τούρκων, αλλά και να αποκτήσει την εμπιστοσύνη τόσο τη δική τους όσο και των Ευρωπαίων.


Τον Αύγουστο του 1922, όταν άρχισε η καταστροφή της Ελληνικής Συνοικίας στη Σμύρνη με την είσοδο των Τούρκων ανταρτών, ο Διευθυντής «οικονόμος» του Γραικικού Νοσοκομείου μετέφερε όλους τους ασθενείς στο Ολλανδικό Νοσοκομείο.


Στις μεγάλες επιδημίες της πανώλης του 1837 και της χολέρας του 1910, το νοσηλευτικό προσωπικό με αυταπάρνηση και ζήλο, διακινδυνεύοντας, συνέβαλε στη μεταφορά των ασθενών στο λοιμοκομείο. Επίσης, όταν οι ελληνικές αρχές το 1922 διέταξαν το μαζικό εμβολιασμό του πληθυσμού κατά της πανώλης, το νοσηλευτικό προσωπικό σε 24ωρη βάση ανταποκρίθηκε με επιτυχία στην κάλυψη του πληθυσμού.

Ελληνες ιατροί του Νοσοκομείου

Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στους Έλληνες ιατρούς που αφιλοκερδώς προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης.

Σάββας Γεωργιάδης, Χειρουργός
Ιωάννης Κοντολέων, Παθολόγος, έφορος
Αναστάσιος Γιοβανώφ, Διευθυντής Χειρουργικής Κλινικής
Δημήτριος Χρόνης,Οφθαλμίατρος, ιδρυτής του Οφθαλμολογικού Τμήματος
Χριστόδουλος Δασκαλάνης, Ο πρώτος που επιχείρησε σοβαρές επεμβάσεις στο Γραικικό Νοσοκομείο
Ιωάννης Βάρδας, Διευθυντής Χειρουργικού Τμήματος
Μιχαήλ Ισηγόνης, Διευθυντής Οφθαλμολογικού Τμήματος
Σοφοκλής Αναστασιάδης, Διευθυντής Παθολογικού Τμήματος
Κωνσταντίνος Παπακωνσταντινίδης, Αναπληρωματικός χειρουργός
Στυλιανός Βαρονζένης, Διευθυντής Παθολογικού Τμήματος
Γεώργιος Βεργής, Διευθυντής στα εξωτερικά ιατρεία
Δημήτριος Στάης, Διευθυντής Μαιευτικής Κλινικής
Αναστάσιος Γιουμουκόπουλος, Διευθυντής Ψυχιατρικού Τμήματος

Πηγή: μελέτη Αντώνης Χατζηνικολάου, Γιώργος Πιερράκος, Η παροχή υπηρεσιών υγείας στη Σμύρνη την περίοδο 1675−1922