Κυρίες και κύριοι,
Οι πατρίδες χάνονται όταν χάνεται η μνήμη!
Γιώργου Φρυγανάκη, Φιλολόγου-συγγραφέα
Γι’ αυτό, 90 συν 1 χρόνια από το μοιραίο για τον Ελληνισμό έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής και 90 παρά 1 χρόνια από την Ανταλλαγή των Πληθυσμών, που την επισφράγισε, η μνήμη της Γενοκτονίας των Ελλήνων της “καθ’ ημάς Ανατολής” αντιστέκεται στη γενοκτονία της μνήμης!…
Τρεις ολόκληρες γενιές και σχεδόν ένας αιώνας, από τη δραματική έξοδο του Ελληνισμού από τις πατρογονικές εστίες του στη Μικρά Ασία, στη Θράκη και στον Πόντο -έξοδο χωρίς επάνοδο- η μνήμη των πατρίδων ή καλύτερα οι πατρίδες τις μνήμης αντιστέκονται στην αμνησία και αμεριμνησία.
Αντιστέκονται μέσα από τις νέες ομώνυμες πατρίδες, που έφτιαξαν οι ξεριζωμένοι στα Ελλαδικά χώματα που ριζοβόλησαν: τη νέα Σαμψούντα, τις Νέες Φώκιες, τη Νέα Μαγνη σία, το Νέο Τσεσμέ, τη Νέα Μενεμένη, τη Νέα Αλικαρνασό, τα νέα Αλάτσατα, τη Νέα Έφεσσο, τη Νέα Σμύρνη, τη Νέα Ιωνία…
Αντιστέκονται μέσα από τα επανιδρυμένα ιερά προσκυνήματα και τις μονές στον ελλαδικό χώρο, όπως η Παναγία Σουμελά, η Άγία Φωτεινή, η μονή Γουμερά…
Αντιστέκονται αρχικά μέσα από το τραγικό μεγαλείο των Μικρασιατών μαρτύρων της πρώτης γενιάς, που μέχρι το τέλος της επίγειας ζωής τους δεν έπαψαν να αναμετρούν με τις xάντρες των δακρύων τους τις μέρες των χαμένων αλλά όχι ξεχασμένων «παραδείσων»!… Που ζύμωναν το ψωμί τους με τον τίμιο ιδρώτα τους και που μέσα στην άνοστη ζωή τους στιγμή δεν έπαψαν να ονειρεύονται το “νόστιμον ήμαρ”, απαλύνοντας το άλγος της καθημερινής βιοπάλης και τη νοσταλγία της γενέθλιας γης!… Που απωθούσαν το «κακό όνειρο» της τελεσίδικης Καταστροφής με το παρηγορητικό όραμα της Επιστροφής, τη «θανάσιμη αλήθεια» με το «ζωτικό ψέμα»! Που μπορεί να μην είχαν λάδι για το φαγητό τους, αλλά τα καντήλια τους ήταν πάντα γεμάτα, για να φωτίζουν τις εικόνες που έφεραν από τις πατρίδες τους και τις ξεθωριασμένες φωτογραφίες εκείνων που «άφησαν» πίσω τους. Που δεν έπαψαν ποτέ να σκαλίζουν τη χόβολη της συμφοράς τους, προσπαθώντας να μετατρέψουν τη στάχτη σε λίπασμα, για να βλαστήσει ένα καλύτερο μέλλον γι’ αυτούς αλλά και για την τοπική κοινωνία όπου μπολιάστηκαν.
Αντιστέκονται μέσα από τον ηράκλειο άθλο των εξαθλιω μένων προσφύγων: την αναγέννησή τους και παράλληλα τη συμβολή τους στην πνευματική, οικονομική και κοινωνική αναγέννηση της δεύτερης πατρίδας τους. Άθλο που είχε ως έπαθλο τη σταδιακή αναγνώριση ακόμη και από εκείνους που τους είχαν αντιμετωπίσει αρχικά με άθλιο τρόπο.
Αντιστέκονται, μέσα από την αόρατη ταυτότητα «αιχμαλώτου» που φορούμε όλοι εμείς που νιώθουμε «αιχμάλωτοι» της καταγωγής των γονέων μας και της αγωγής που δεκτήκαμε από τη «ζώσα ιστορία», τις αφηγήσεις των συγγενών μας, που έζησαν τη μικρασιατική τραγωδία ως πρωταγωνιστές, όχι σαν απλοί θεατές. Όλοι εμείς που αναπνέαμε τον καπνό από τα αποκαΐδια που άφησε στις ψυχές τους η πυρπόληση της πατρίδας τους. Που ταξιδεύαμε μέσα από τα θολά μάτια τους στις «αλησμόνητες πατρίδες» και μέσα από την αχλή του χρόνου ανασύραμε μορφές κι ας μη τις γνωρίζαμε παρά μόνο μέσα από αφηγήσεις.
Αντιστέκονται μέσα από τον απόηχο του αγκομαχητού των μα χητών και των αμάχων μας, που τον νιώθουμε να σκίζει τον αέρα των αλησμόνητων πατρίδων, όταν επισκεπτόμαστε τα ιερά χώματά τους…
Αντιστέκονται μέσα από τις σπονδές και τα θυμιάματά μας προς τα θύματα των Νεοτούρκων, μέσα από τα βιβλία μας, τις εφημερίδες και τα περιοδικά μας, μέσα από τις ιστοσελίδες μας, μέσα από τα διάσπαρτα επετειακά η με οποιαδήποτε άλλη αφορμή δημοσιεύματά μας.
Αντιστέκονται μέσα από τα ήθη και τα έθιμά μας, τη μου σική και τα τραγούδια μας, κάποια/τα ιδιωματικά λόγια και τα μοιρολόγια μας, τους χορούς και τις χορω δίες μας, όπως αυτή την υπέροχη που απολαύσαμε πριν από λίγο, τους θρύλους, τους μύθους και τα παραμύθια μας, τις γεύσεις των φαγητών και των κερασμάτων μας.
Αντιστέκονται μέσα από τις ξεθωριασμένες φωτογραφίες και τα καρτ-ποστάλ, τις αναπαραστάσεις των κεντημά των και των υφαντών μας, τις παραδοσιακές ενδυμασίες, τα σκουριασμένα κλει διά των υπαρκτών ή ανύπαρκτων σπιτιών, τα εικο νίσματα με τα ασημένια τάματα και τα άλλα ιερά ενθυμήματα…
Αντιστέκονται μέσα από τα ονόματα των πλατειών μας, όπως -για να μην πάμε μακριά- η παρακείμενη «Πλατεία Μικρασιατών».
Αντιστέκονται μέσα από τα ονόματα δρόμων μας. Μόνο στο Δήμο μας περίπου 20 δρόμοι φέρουν ως ονόματά τους τοπωνύμια από τις «αλησμόνητες πατρίδες»: Βοσπόρου, Σμύρνης (Παλιά Πόλη), Κωνσταντινουπόλεως (Καλλιθέα), Πόντου (Περιβόλια), Ιωνίας, Τενέδου (Μισίρια), Ελλησπόντου, Εφέσσου, Ίμβρου, Καισάρειας, Κυδωνιών, Νέας Φώκιας, Νίκαιας, Νικομήδειας, Περγάμου, Πριγκηπονήσων, Τραπεζούντας, Χρυσοστόμου Σμύρνης (Πλατανιάς).
[Με πρόσφατη απόφασή της η «Επιτροπή ονοματοδοσίας οδών και πλατειών του Δήμου Ρεθύμνου» απέδωσε το όνομα Έσθερ Λαβτζόι σε μια από τις πύλες της «Πλατείας Μικρασιατών». Πρόκειται για αποκατάσταση μιας «ύβρεως»! Θυμίζω ότι η Αμερικανίδα εθελόντρια Έσθερ Λαβτζόι (Esther Lovejoy), ως επικεφαλής της ανεξάρτητης οργάνωσης «Νοσοκομεία Αμερικανίδων Γυναικών» στην Ελλάδα επιδόθηκε με πάθος στη συγκέντρωση χρημάτων στην πατρίδα της και στην περίθαλψη των προσφύγων στη χώρα μας και ειδικότερα στο Ρέθυμνο την περίοδο 1922-1923. Είχε τιμηθεί με το κλειδί της πόλης από τον τότε δήμαρχο της πόλης Μενέλαο Παπαδάκη (1923-1925). Είχε δοθεί και το όνομά της σε δρόμο της πόλης μας, αλλά αργότερα η πινακίδα της αντικαταστάθηκε και πετάχτηκε στον κάδο της αμνησίας και αγνωμοσύνης].
Αντιστέκονται μέσα από τα μνημεία μας, τα κατάσπαρτα σ’ όλη την επικράτεια σαν ασάλευτοι βιγλάτορες του χρέους. Όπως στον αύλειο χώρο της «Κυρίας των Αγγέλων» («Μικρής Παναγίας») η προτομή του θρυλικού πρόσφυγα του Α΄ Διωγμού παπα-Γρηγόρη Βοργιαδάκη, που εκφράζει με το ράσο του το πένθος του προσφυγικού στοιχείου στο Ρέθυμνο αλλά και το προστατευτικό του κάλυμμα. «Με το καλό» και στο μνημείο «Μικρασιατικής Καταστροφής και Αλησμόνητων Πατρίδων», ένα μνημείο με έντονο συμβολισμό σε τοπικό και εθνικό επίπεδο που κυοφορείται στην παρακείμενη «Πλατεία Μικρασιατών», μόνο που η κύηση υπερβαίνει κατά πολύ το χρόνο μιας… φυσιο-λογικής κύησης! Στην πρωτόγονη εποχή σχεδίαζαν στα τοιχώματα των σπηλαίων ό,τι ήθελαν να πετύχουν εφαρμόζοντας τη μέθοδο της «ομοιοπαθητικής μαγείας», προκειμένου να προκαλέσουν την ευνοϊκή επενέργεια υπερβατικών δυνάμεων. Στη σύγχρονη ηλεκτρονική εποχή στο «Σπίτι του πολιτισμού» την «πόλης των Γραμμάτων» και κατά μεγάλο μέρος προσφυγογενών κατοίκων, η σταθερή προβολή στην οθόνη απέναντί σας μόνο της μακέτας του μνημείου έχει τη σημειολογία της!…
Αντιστέκονται μέσα από τις προσφυγικές κατοικίες, όσες γλύτωσαν την αντιπαροχή της ανάγκης ή της ισοπεδωτικής μόδας, όπως την τελευταία στιγμή οι προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας στους Αμπελοκήπους, χάρη στη σθεναρή αντίδραση των προσφυγικών οργανώσεων και κυρίως της Ένωσης Σμυρναίων.
Αντιστέκονται μέσα από τα μουσεία μας και τις μουσειακές συλλογές μας, που λειτουργούν ως «τράπεζες μνήμης».
Όπως μας πληροφορεί η «Μικρασιατική Ηχώ» (Α.Φ. 422, Ιουλ.-Σεπτ. 2013), σε καλό δρόμο βρίσκεται το θέμα της δημιουργίας του Μουσείου του Ελληνισμού της Ανατολής στις προαναφέρομενες προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας. «Σ’ αυτό αναδεικνύεται το σύνολο της μακραίωνης ιστορίας και του πολιτισμού, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, και αναδεικνύονται όλοι οι τομείς δράσης, πνευματικής και υλικής, του ελληνισμού της Ανατολής, οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις με άλλους λαούς, αλλά και η γενοκτονία και η σύγχρονη οδύσσεια της εγκατάστασης στη νέα πατρίδα». Με την ευκαιρία υπενθυμίζω τη λειτουργία του μουσείου της Εστίας Μικρασιατών Ρεθύμνου.
Αντιστέκεται μέσα από εκδηλώσεις, όπως η σημερινή, και μέσα από εκθέσεις, όπως η έκθεση φωτογραφίας «Η Αττική και η Κρήτη υποδέχονται τους πρόσφυγες του ’22», που εγκαινιάζεται σε λίγο και που η πρωτοβουλία της διοργάνωσής της τιμά το «Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία». Μια έκθεση που ελπίζουμε μετά την περιπλάνησή της να βρει μόνιμη στέγη, σε κάποιο μουσείο ή έστω σε ένα λεύκωμα που θα σταλεί σε όλα τα σχολεία.
Αντιστέκονται, γιατί λαός που ξεχνά την ιστορία του είναι καταδικασμένος να την ξαναζήσει…
Κυρίες και κύριοι,
Οι πατρίδες της μνήμης συνθέτουν ένα δέντρο που πρέπει να ριζώνεται βαθειά στη συνείδηση και το υποσυνείδητό όλων των Ελλήνων, για να μην ξεριζώνεται από καμιά ανεμοθύελλα.
90 συν 1 χρόνια, λοιπόν, από το μοιραίο για τον Ελληνισμό έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής και 90 παρά 1 χρόνια από την Ανταλλαγή των πληθυσμών, η βαριά «σκιά της Μικράς Ασίας» μας καλεί να στοχαστούμε και να αναστοχαστούμε…
Να στοχαστούμε ότι μόνο η πραγματική ιστορία οδηγεί στον υγιή πατριωτισμό και όχι την πατριδοκαπηλία, την υγιή κοσμαντίληψη και όχι στον ισοπεδωτικό κοσμοπολιτισμό. Ιδιαίτερα στο σύγχρονο κόσμο που μεταλλάσσεται ή παραλλάσσεται με κινηματογραφική ταχύτητα η γνώση της ιστορικής α-λήθειας προσφέρει το σταθερό υπέδαφος και το πρόσφορο έδαφος για να αντισταθεί μια κοινωνία, και ειδικότερα τα νεαρά μέλη της, στη λήθη και στον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό με όλα τα παρελκόμενά του. Αντίθετα η παραποίηση της ιστορίας, είτε πρόκειται για κακοποίηση είτε για ωραιοποίηση κάποιων καταστάσεων, εμποδίζει τη δημιουργική αξιοποίηση του παρελθόντος και, επομένως, τη σωστή διάγνωση του παρόντος και τη σωστή πρόγνωση του μέλλοντος με αποτέλεσμα την ανακύκλωση των λαθών και των παθών.
-Να στοχαστούμε ότι οι νέοι είναι η βάση πάνω στη οποία κτίζεται το μέλλον και επομένως η φωνή της μνήμης, καθαρή και δυνατή, πρέπει να φτάνει αβίαστα στο παρόν τους, να γίνεται κομμάτι του, για να τους κοινωνεί μέσα σ’ έναν κόσμο όπου ενεδρεύει ύπουλα η αμνησία.
– Να στοχαστούμε σε πιο βαθμό έχει μελετηθεί και διδαχτεί όσο της αξίζει ο Μικρασιατικός Ελληνισμός από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τη βοήθεια των Μικρασιατών από όλη τη χώρα, ζήτησε πρόσφατα και όχι τυχαία η κορυφαία Ελληνίδα βυζαντινολόγος ιστορικός κα Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, στον αγώνα που δίνει εδώ και χρόνια, χωρίς αποτέλεσμα μέχρι σήμερα, να πείσει την Ελληνική Πολιτεία για την ανάγκη δημιουργίας έδρας ή τμήματος σε οποιοδήποτε Ελληνικό Πανεπιστήμιο για την Ιστορία του Μικρασιατικού Πολιτισμού (mikrasiatis.gr). Προς αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί και η σημερινή εκδήλωση. Ιδού πεδίον δόξης λαμπρόν για το πανεπιστήμιο Κρήτης και για τους Μικρασιατικούς -και όχι μόνο- Συλλόγους της.
– Να στοχαστούμε έτσι και να αναστοχαστούμε ότι ο ξεριζωμός των πατρίδων από τη μνήμη του έθνους είναι όχι μικρότερο κακό από τον ξεριζωμό των πατέρων μας από τις προαιώνιες εστίες τους∙ ότι με καμία «λογική» το έγκλημα δεν παραγράφεται, όσες αναψηλαφίσεις της «Δίκης των έξι» κι αν γίνουν στην Ελλάδα, όσες φορές κι αν αρνηθούν στην Τουρκία την αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων, όσα βιβλία κι αν γραφούν με τις ανοστιές περί «συνωστισμού». Όχι για να τροφοδοτείται η μνησικακία και η εκδικητικότητα, αλλά γιατί η παραγραφή όπως και η αμνησία στοιχειοθετούν «ύβριν» (ασέβεια απέναντι στα ιερά και τα όσια) και επισύρουν αναπόφευκτα την «τίσιν» (τιμωρία)…
-Να στοχαστούμε ότι η γνώση της αλήθειας -και όχι η λήθη- μπορεί να αλλάξει όχι την ιστορία αλλά τη ροή της ιστορίας προς ένα πιο ανθρώπινο μέλλον των λαών και στις δύο πλευρές του Αιγαίου.
– Να στοχαστούμε ότι η μικρασιατική τραγωδία ήταν απόρροια όχι μόνο του καιροσκοπισμού των “Συμμάχων μας”, που από τα αγκυροβολημένα πλοία τους, απολάμβαναν τις φλόγες της Σμύρνης, ως εκπρόσωποι όχι του πολιτισμού της Δύσης αλλά της… δύσης του πολιτισμού∙ ούτε απόρροια μόνο της γενοκτονίας από τους Νεότουρκους∙ ήταν απόρροια και της ελληνικής αδελφοκτονίας και ουσιαστικά αυτοκτονίας! Γιατί με τι άλλο ισοδυναμεί ο εθνικός μας διχασμός σε κείνες τις κρίσιμες ώρες του έθνους και η εγκατάλειψη των Μικρασιατών από τους ριψάσπιδες ταγούς -τι άγος θεε μου!- στο έλεος των αφιονισμένων Τούρκων;
– Να στοχαστούμε ψύχραιμα πόσο εξαντλημένο οικονομικά ήταν το ελληνικό κράτος όταν ανέλαβε την υποχρέωση να θρέψει, να στεγάσει, να περιθάλψει, να αποκαταστήσει επαγγελματικά, να τονώσει ηθικά και να εντάξει κοινωνικά 1.500.000 πρόσφυγες που η πλειοψηφία τους δεν είχε κανένα περιουσιακό στοιχείο! Για να δικαιώσουμε την εκτίμηση του Αλ. Παπαναστασίου ότι “Το μεγαλύτερο κοινωνικοοικονομικόν ζήτημα που αντιμετώπισε το κράτος από της συστάσεώς του είναι αναμφισβητήτως το της εγκαταστάσεως των προσφύγων μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν”.
– Να στοχαστούμε ότι τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς ήταν ούτως ή άλλως δύσκολα παντού∙ ότι η εξιδανίκευση από τους πρόσφυγες των «χαμένων πατρίδων» τους ως «χαμένων παραδείσων» δεν αντικαθρέφτιζει μόνο τα πάθη τους από το βίαιο ξεριζωμό και την ασίγαστη νοσταλγία τους, αλλά και τα πάθη τους σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό στον ελλαδικό χώρο∙ ότι, με άλλα λόγια, το όνειρο της επιστροφής δεν λειτουργούσε μόνο ως θεραπευτική διέξοδος στα πάθη της Εξόδου από τη γενέθλια γη αλλά και από τα πάθη της εισόδου στη ελλαδική πατρίδα…
– Να στοχαστούμε όμως όχι μόνο τη μικρότητα της συμπεριφοράς ντόπιων ή ξένων αλλά και το μεγαλείο της εθελοντικής προσφοράς τους. Περιορίζομαι σε δύο εμβληματικές μορφές στο Ρέθυμνο, τη Λέλα Κούνουπα και την Έσθερ Λαβτζόι.
-Να στοχαστούμε τη μετάλλαξη της Μεγάλης Ιδέας του Έθνους μας από το εδαφι κό μεγάλωμα στην πολιτισμική μεγαλουργία. στην ιδέα Μικρά Ασία∙ την άυλη, την άφθαρτη, την ου-τοπική, την πνευματική Μικρά Ασία∙ τη Μικρά Ασία που κυλάει μέσα μας και μας μεταδίδει ζωή, παλμό, δύναμη∙ την αόρατη μάνα-Μικρά Ασία, που τροφοδοτεί το σήμερα και το αύριό μας! Αυτήν την πατρίδα κανείς δεν μπορεί να μας την πάρει. Είναι και θα μείνει η πατρίδα όλων μας! Είναι -πρέπει να είναι- το τελευταίο και απόρθητο οχυρό. Είναι θέμα αυτογνωσίας, αυτοσυνειδησίας, αυτοπροσδιορισμού, αυτοσεβασμού, αυτοάμυνας, αυτοσυντήρησης, αυτοπροστασίας, αυτονομίας…
Κυρίες και κύριοι,
Παρά το ότι η σημερινή καθημερινότητα μας αποσπά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας και πολλά θυσιάζονται στο βωμό της ανάγκης, σημασία έχει να μπορούμε να παραμένουμε άνθρωποι που επέζησαν της… γενοκτονίας της μνήμης και να αξιοποιούμε τη μνήμη του πόνου ή καλύτερα τον πόνο της μνήμης μέσα στο σύγχρονο περιβάλλον με τις τόσες αναχρονιστικές συμπεριφορές απέναντι σε αναξιοπαθούντες. Πάνω απ’ όλα όμως, να βλέπουμε τους πρόσφυγες ως αυτό που πραγματικά ήταν: σύμβολα του αγωνιζόμενου Έλληνα, του αγωνιζόμενου ανθρώπου. Και ως τέτοιοι αποκτούν δραματικά έντονη επικαιρότητα στη δοκιμασία που περνά σήμερα η χώρα μας, για να ακουστεί ξανά το ποντιακό «Η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι’ άλλο», διότι, όπως λέει ο εθνικός μας ποιητής «Χαρές και πλούτη να χαθούν και τα βασίλεια κι όλα, τίποτε δεν είναι, αν στητή μένει η ψυχή κι ολόρθη».
*Η ομιλία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης του Συλλόγου Ρεθυμνίων Μικρασιατών την Κυριακή 24 Νοεμβρίου στο «Σπίτι του πολιτισμού», που συνδυάστηκε με τα εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας του Ίδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία «Η Αττική και η Κρήτη υποδέχονται τους πρόσφυγες». (Συνεργασία Βουλής, Δήμου και Μικρασιατικών Συλλογων Ρεθύμνου)
