Όταν ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου 1919, δεν βρισκόταν ανάμεσα τους ούτε ένας πολεμικός ζωγράφος ή φωτογράφος, σε αντίθεση με τους Βαλκανικούς Πολέμους, όπου είχαν ακολουθήσει παρά πολλοί. Το κενό αυτό κάλυψαν δύο ντόπιοι καλλιτέχνες, γέννημα θρέμμα της Σμύρνης: ο Γιώργος Προκοπίου και ο Νίκος Ζωγράφος.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ (1876-1940)
Ο Προκοπίου γεννήθηκε στο Μπουρνόβα της Σμύρνης το 1876. Εμαθε να ζωγραφίζει από μια αγγλίδα ζωγράφο που ζούσε στη Σμύρνη και στη συνέχεια έγινε δεκτός στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Αποφοίτησε το 1901 και επιστρέφοντας στη Σμ ήταν γνωστός ως ζωγράφος από τα ταξίδια του και τους αντίστοιχους πίνακες του από την Αβησσυνία και την Αίγυπτο. Μέχρι σήμερα θεωρείται ένας από τους σημαντικούς ζωγράφους του Μεσοπολέμου. Εκείνο που δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι ότι κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας εργάστηκε όχι μόνο ως ζωγράφος αλλά και ως φωτογράφος και οπερατέρ.
Έτσι, εκτός από τα χρώματα, τα πινέλα και τους μουσαμάδες του, πήρε μαζί του και τον ογκώδη εξοπλισμό της φωτογραφικής μηχανής του, το τρίποδό του και μια χειροκίνητη κινηματογραφική μηχανή λήψης. Επιδίωξή του ήταν να καταγράψει ρεαλιστικές σκηνές μάχης, να αιχμαλωτίσει το δυναμισμό των στιγμών της δράσης, πράγμα που μόνο η φωτογραφία θα του επέτρεπε να το πετύχει, για να τον μεταφέρει αργότερα στο μουσαμά του.
Το 1920 ο Σμυρνιός αρχιστράτηγος Λεωνίδας I. Παρασκευόπουλος του ανέθεσε να κινηματογραφήσει και να ζωγραφίσει τις πολεμικές επιχειρήσεις του μικρασιατικού μετώπου. Τον ίδιο χρόνο του απονεμήθηκε ο Πολεμικός Σταυρός, «διότι παρακολουθήσας επί μήνας ολοκλήρους τον Ελληνικόν Στρατόν εν τοις χαρακώμασι και κατά τας επιχειρήσεις ειργάσθη υπέρ τού έργου αυτού αποδώσας εις ωραίας εικόνας τούτο. Κατά τας τελευταίας επιχειρήοεις έλαβε μέρος εις αυτάς, εν Μικρά Ασία και Θράκη, ένθα δια κινηματογραφικών ταινιών, τας οποίας είχε, απέδωκε το έργον του Στρατού μας πιστότατα, πολλάκις παρακινδυνεύων μέχρι των πρώτων γραμμών, εν τη διαρκεία των γενομένων μαχών».
Στα χρόνια 1921-1922 συνέχισε τις κινηματογραφικές λήψεις και τις απεικονίσεις από τις μάχες, στην πρώτη γραμμή. Οι ταινίες του προβάλλονταν στο μέτωπο και προκαλούσαν τον ενθουσιασμό. Κινηματογράφησε επίσης την παρασημοφορία των σημαιών από τον βασιλιά Κωνσταντίνο στο Εσκή-Σεχίρ και έφτιαξε σκίτσα και φωτογραφίες από τις επιχειρήσεις στον Σαγγάριο. Τον Αύγουστο του 1922 ήρθε η κατάρρευση του ελληνικού μετώπου και η υποχώρηση.
Ο Προκοπίου συνέχισε να κινηματογραφεί τα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν: τη φωτιά και την καταστροφή της Σμύρνης. Με τη βοήθεια του Γάλλου προξένου φυγαδεύονται μυστικά, με γαλλική ατμάκατο, τα κιβώτια με τις ταινίες του, οι πίνακές του, που είχε ο ίδιος συσκευάσει σε ρολά, και οι αρνητικές πλάκες του. Λίγο αργότερα κατόρθωσε να δραπετεύσει από τις τουρκικές φυλακές, όπου είχε φυλακιστεί και καταδικαστεί σε θάνατο, και έφτασε στην Ελλάδα, τα Χριστούγεννα του 1922.
Ο Προκοπίου ήταν ένας από τους πρώτους πολεμικούς οπερατέρ που συνδύασε τη φωτογραφική γνώση και τη σκηνοθετική ματιά ενός ζωγράφου. Τράβηξε γύρω στα 14.000 μέτρα ταινίας που καλύπτουν κυρίως τη μικρασιατική περιπέτεια του 1919-1922. Οι τελευταίες του κινηματογραφικές λήψεις έγιναν το 1926 στην Ελλάδα, με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας, στην Παλαιό Βουλή. Λιγότερο γνωστή είναι η φωτογραφική δραστηριότητά του. Δεινός ερασιτέχνης φωτογράφος, χρησιμοποιούσε τις φωτογραφίες που έπαιρνε από τα διάφορα γεγονότα ως στοιχεία αναφοράς για τους ζωγραφικούς πίνακές του.
Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε σημαντικά φωτογραφικά και ζωγραφικά ντοκουμέντα. Το φωτογραφικό του εργαστήριο στη Σμύρνη ήταν τόσο καλά οργανωμένο, ώστε λίγο πριν από τη σύλληψή του από τους Τούρκους, το Σεπτέμβριο του 1922, χρησιμοποιήθηκε από το Τουρκικό Επιτελείο Στρατού.
ΝΙΚΟΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ (1881-1967)
Ο Νίκος Ζωγράφος , γεννήθηκε στη Σμύρνη και σπούδασε φωτογραφία στο Παρίσι. Το 1905 επέστρεψε στη γενέτειρά του και άνοιξε φωτογραφείο στην οδό Φράγκων, «απέναντι καταστήματος Σολάρι». Αργότερα εγκαταστάθηκε στη δίοδο Χατζηστάμου, που ήταν πάροδος της Ευρωπαϊκής οδού, στη συνοικία του Φραγκομαχαλά. Ο Νίκος Ζωγράφος ήταν από τους πρώτους που ενδιαφέρθηκαν και φωτογράφισαν την αποβίβαση του ελληνικού στρατού, τα πολεμικά πλοία και τους Έλληνες αεροπόρους.
Οι φωτογραφίες του αυτές, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες εκτυπώθηκαν μία μία και συμπεριλήφθηκαν σε ένα χειροποίητο λεύκωμα με τίτλο Η Ελληνική κατοχή στη Μικρά Ασία.2′ Στο φωτογραφείο του φωτογραφήθηκαν αξιωματικοί και στρατιώτες. Ανάμεσά τους και η Ασπασία Παπαδοπούλου, αδελφή του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, γνωστή ως η «μάνα του στρατιώτη».
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ο Νίκος Ζωγράφος βρέθηκε πρόσφυγας στην Αθήνα, όπου όμως κατόρθωσε να χτίσει ξανά μια λαμπρή σταδιοδρομία.
