Από τις εκδόσεις «Μίλητος» του Νίκου Χαϊδεμένου κυκλοφόρησε πριν από λίγες μόλις μέρες ένα σπουδαίο βιβλίο, που αναφέρεται σε μια μεγάλη ελληνική πατρίδα της Μικρασίας. Πρόκειται για το βιβλίο της Μιράντας Σοφιανού «Ο παππούς μου ο Φάχρη, Κωνσταντινούπολη – Πέργαμος – Νέα Σμύρνη». Η νέα αυτή έκδοση της «Μιλήτου» είναι ιδιαίτερα καλαίσθητη, φτιαγμένη με καλλιτεχνική διάθεση κι ευαισθησία, με πλούσιο – ανέκδοτο κι άγνωστο έως τώρα – φωτογραφικό υλικό, κυρίως από το οικογενειακό αρχείο της συγγραφέα. Ο θαυμάσιος καλλιτεχνικός σχεδιασμός έγινε από τη ζωγράφο Φωτεινή Στεφανίδη και τη Βάνα Παναγιώτου και η επιμέλεια κειμένων από τον γράφοντα.
Παιδί της προσφυγιάς, η Μιράντα Σοφιανού είναι παθιασμένη για τη διατήρηση της μνήμης και θέλει να αφήσει κληρονομιά στα παιδιά της την αξιόλογη ιστορία των προγόνων τους και τη θαυμαστή ιστορία του τόπου τους. Εξ απαλών ονύχων άκουγε να μιλούν για την Πέργαμο και για τους εκλεκτούς συγγενείς, για τις καλές μέρες, για τα δεινά των διωγμών, για τα ντέρτια και τα βάσανα της προσφυγιάς.
Με ασίγαστο μεράκι και πάθος φοβερό κατέγραψε κάθε προσωπική της ανάμνηση από την πλουσιότατη παρακαταθήκη των αφηγήσεων που της κληροδότησαν πολλά πρόσωπα του αμέσου συγγενικού περιβάλλοντος και του φιλικού περίγυρού της, όλα διαλεχτά βλαστάρια της Περγάμου. Μετέφερε στην εποχή μας οικογενειακές ιστορίες εκατόν πενήντα χρονών και βάλε, λες και συνέβησαν προ πενταετίας! Οι διηγήσεις αυτές σφύζουν από πόνο και νοσταλγία για όσα περιείχε εκείνη η Πατρίδα. Κοντά σ’ αυτές βάζει και τη δική της ματιά, τη ζωή στη Νέα Σμύρνη.
Η σχέση της Σοφιανού με την Πέργαμο είναι βιωματική. Τις νύχτες, στα όνειρά της επιστρέφει στον προγονικό τόπο, στην πατρίδα της δόξας και της τέχνης, της προκοπής και της ευτυχίας, αλλά και του αίματος και του πόνου. Περιπλανιέται σε τόπο βαθιά ελληνικό, τρισόλβιο, εφάμιλλο των Αθηνών, της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας. Ενημερωμένη και περήφανη για την καταγωγή της, με πλούσιο οικογενειακό αρχείο, που θα το ζήλευαν χιλιάδες προσφυγικές οικογένειες, και με αληθινό, αυθεντικό λόγο, συχνά γοητευτικό, υφαίνει πολλών ειδών προσωπικές ιστορίες, οι οποίες καταλήγουν στην τελική ιστορία της οικογένειάς της, μέσα από τις αμέτρητες αφηγήσεις των δικών της. Προέρχεται από την τελευταία γενιά των αναμνήσεων και τα ξέρει όλα από πρώτο χέρι. Τώρα πια δεν υπάρχουν γιαγιάδες και παππούδες γεννημένοι στην ελληνική Ανατολή, για να μας αναστήσουν κάθε μικρασιάτικη πατρίδα, μικρή ή μεγάλη, με τον υπέροχο λόγο τους. Εκείνοι οι άμεσοι «δάσκαλοι» μέσα σε κάθε προσφυγική οικογένεια ανήκουν πλέον στο παρελθόν.
Η αφήγηση της ιστορίας της οικογένειας Σοφιανού είναι η μικροϊστορία σε όλες τις εκφάνσεις της για τη ζωή μιας λαμπρής οικογένειας από την τρισένδοξη αιολική Πέργαμο, με ρίζες πολίτικες και μυτιληνιές, και παράλληλα η ιστορία μιας ταραχώδους εποχής και μιας κοινωνίας με έντονη δράση. Η Μιράντα, αναθρεμμένη με τις περγαμηνές αρχές και «ένθους» της Ανατολής, μεγάλωσε ακούγοντας το μύθο της Περγάμου. Το Σοφιαναίικο υπήρξε ένα κομμάτι από γνήσια κι ανόθευτη Πέργαμο μέσα στην προσφυγούπολη της Νέας Σμύρνης. Το φώτιζαν οι αναμνήσεις κι η νοσταλγία. Η Πέργαμος, πανταχού παρούσα, ξαναζούσε εκεί ολοζώντανη, σφριγηλή, κυρίαρχη και δυναμική, αφού εκεί κατοικούσαν τώρα πια η Αγγέλα, ο Νίκος, η Λόπη, η Ιουλία κι από εκεί περνούσε όλη η περγαμηνή προσφυγιά της Αθήνας.
Στο βιβλίο η Σοφιανού εναπέθεσε τους θησαυρούς που κουβαλούσε εντός της αυτή η τυραγνισμένη και δημιουργική γενιά που τόσα πολλά της οφείλουμε. Μέσα από τη γραφίδα της μιλούν η λαλίστατη Ιουλία, ο θείος Στέφανος, η γιαγιά Μυρσινιώ, η θεία Αλεξάντρα και τόσοι άλλοι. Ατμόσφαιρα, ήχοι, οσμές, πλούτος υλικός και πνευματικός – η φωνή της γενέθλιας πατρογονικής γης, με τα ευτυχή και τα δίσεχτα χρόνια – μουσικές άλλων ανθρώπων κι άλλων τόπων συνυπάρχουν με την εξαίρετη δράση μελών της οικογένειας στην Ευρώπη και στην Ασία. Φενερλήδες, Αρχιγένηδες, Ιωνίδηδες, Σοφιανοί, Μουράτηδες, Ντέρπφελντ, κάιζερ Γουλιέλμος, Αβδούλ Μετζίτ, Αβδούλ Χαμίτ, βασίλισσα Όλγα συμπλέκονται σε ιστορίες θαυμαστές, ιδιαιτέρως χρήσιμες και αποκαλυπτικές. Μέλη κορυφαίων οίκων της Κωνσταντινούπολης διαβιούν στο Λονδίνο, στην Πέργαμο, στην Αθήνα και σχετίζονται με άνακτες, σοφούς κι επιστήμονες, μαικήνες και καλλιτέχνες, αλλά και αγαθούς αγρότες, εμπόρους ή πρόσφυγες. Παρελαύνουν γεγονότα και συμβάντα, στάσεις και σταθμοί, συναισθήματα, πρόσωπα και πράγματα: οι εξαιρετικές εθνικές ευεργεσίες, η γειτονιά της Νέας Σμύρνης, τα τραπέζια της Ιουλίας, η πεντάμορφη Μαρία, τα καμώματα του Παυλάκη, οι βεγγέρες κι οι αρραβώνες, τα εξαίσια περγαμηνά προικιά, τ’ αμπέλια κι οι κουλάδες, οι δυο διωγμοί, ο άφατος πόνος, η έλλειψη της πατρίδας, ο αγώνας για την επιβίωση, τα παιχνίδια του θείου Πέτρου, οι πρόβες της Αλεξάνδρας, το Λοπάκι με την απέραντη μελαγχολία. Καιροί μακρινοί, πολυαγαπημένοι τόποι, πρόσωπα δικά μας, ακριβά και περιπόθητα.
Κυρίαρχος ο ρόλος της μνήμης. Χείμαρρος τα γεγονότα. Ασίγαστη η νοσταλγία. Η Πέργαμος απλώνεται στα μάτια μου, με τα μοναδικής σπουδαιότητος αρχαία της, με τις πολύβουες ελληνικές γειτονιές της, με την ολοζώντανη κίνηση της αγοράς, με τα πλούσια χωράφια του ευλογημένου κάμπου της, με τους άξιους δουλευτάδες, με τα ιερά της μνημεία, όλα δείγματα ενός ιδιαιτέρως σημαντικού πολιτισμού.
Μηνύματα από τόπο μακρινό και άγνωστο στους πολλούς… Μου μιλά η Πέργαμος… Αγροικώ την ανάσα της, γεύομαι τη δόξα της, μπαίνω στις έγνοιες και στις λαχτάρες των ανθρώπων της, χώνομαι στην ψυχή της, με τα μπερεκέτια και τα δεινά της, ανασαίνω τον αέρα του τόπου. Αισθάνομαι την παρουσία των ανθρώπων, το άγγιγμα, τη φωνή και τα συναισθήματά τους, οσμίζομαι γνώριμες ευωδιές κι αρώματα ψυχής, ζω στον παλμό της εποχής. Είναι μια αντήχηση μνήμης, περιουσία κι ευφροσύνη πνευματική. Ο κόσμος της Περγάμου, λαμπερός και πολύχρωμος, ονειρικός, δημιουργικός, ποικιλμένος πολύτροπα. Νιώθω πιο πλούσιος, πιο περήφανος.
Μεγάλη και βαριά η κληρονομιά των Σοφιανών, απόμακρη η χαμένη ευτυχία. Άνθρωποι που έζησαν ευτυχείς μέσα σε απίθανα πλούτη, αλλά μετακινήθηκαν από τον παράδεισο στον εφιάλτη, ξεσπιτώθηκαν, δυστύχησαν, πόνεσαν αφάνταστα, βαρυπένθησαν ανθρώπους και πατρίδα, μα ξανάφτιαξαν τη ζωή τους.
Η συγγραφέας περιδιαβαίνει με σταθερό βήμα επάνω στα χνάρια των περασμένων καιρών και μας δίνει ένα έργο με ποιότητα και ήθος, τρυφερό, ευαίσθητο, ρεαλιστικό. Ένα ιδιότυπο βιβλίο με συναρπαστική εν πολλοίς γραφή, απότιση φόρου τιμής σε μια περίλαμπρη μικρασιατική πατρίδα και σε μια οικογένεια από τις γνωστότερες της Αιολίδας. Το βιβλίο της είναι κατάθεση ψυχής, έργο με αξία ανθρώπινη και ιστορική, αλλά και γεωγραφική εν μέρει, αφού τόποι και άνθρωποι συνδέονται άρρηκτα. Αποτυπώνει την κοινωνική, οικονομική και ιστορική πραγματικότητα από τα μέσα του 18ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Διασώζει στοιχεία συχνά ξεχασμένα από την επίσημη ιστορία, μα πέρα για πέρα αληθινά. Γραφή ψυχών και γαιών, χρωμάτων κι αρωμάτων μιας άλλης εποχής, με βάση πάντα τον άνθρωπο.
Η μνήμη εξασθενεί και για τούτο επιβάλλεται η κυκλοφορία βιβλίων σαν κι αυτό της Μιράντας, που κρατούν άσβηστο το κεράκι της μνήμης για τον εκλαμπρότατο τόπο, την ωραία Πέργαμο. Είναι ένα βιβλίο αγάπης για μια περιλάλητη ελληνική πατρίδα και βιβλίο μνήμης αγαπημένων προσώπων. Βιβλίο γραμμένο πιο πολύ για το μέλλον, παρά για το παρελθόν, με στοιχεία αληθινά, απ’ αυτά που συνήθως δεν καταγράφει η ιστορία, αλλά αποτελούν την ιστορία του καθενός μας ίσως.
Χάθηκε ο τόπος, χάθηκαν οι άνθρωποι μαζί με τα πλούτη και τα καλά τους, χάθηκε και κάθε ελπίδα επιστροφής. Μα δεν θα χαθεί ποτέ η ιδέα της Περγάμου ούτε το φως της, όσο ζουν άνθρωποι, σαν τη Μιράντα Σοφιανού, που τη θυμούνται και την αναπολούν, που τη ζουν, την αισθάνονται κυρίαρχη στην καρδιά τους, τη νιώθουν στο νου και στην ψυχή τους, γράφουν γι’ αυτήν και την ανιστορούν στις επόμενες γενιές, συνδέοντάς την πάντα με πρόσωπα λατρευτά κι αγαπημένα. Με τη γραφίδα τους ανασταίνουν τον τόπο και τους ανθρώπους, παρόλο που όσα κι αν γραφούν δεν αποδίδουν με πληρότητα το μεγαλείο και την ποιότητα του Περγαμηνού Ελληνισμού.
15 Ιουνίου 2012
Θοδωρής Κοντάρας
φιλόλογος