Η «Μαγνησία επί Μαιάνδρω», στην όχθη του ποταμού Μαιάνδρου και η «Μαγνησία υπό Σιπύλω» κάτω από το όρος Σίπυλος κοντά στον ποταμό Έρμο – σήμερα Γεντίζ.

του Κωνσταντίνου Θώδη, ιστορικού ερευνητή της Μικράς Ασίας του Αιγαίου

Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο άρθρο με τίτλο «Η Αιολίδα του Αιγαίου και της Ανατολής», στη Μικρά Ασία, περισσότερο από τις άλλες αποικίες των Ελλήνων, άνθισαν οι αιολικές και οι ιωνικές αποικίες, ενώ σχεδόν όλες οι αποικίες ιδρύθηκαν στις ακτές και συχνά είχαν ως επίμονους εχθρούς τους, τους κατοίκους της ενδοχώρας. Εξαίρεση αποτελούσαν δύο πόλεις με την ονομασία «Μαγνησία»”, που οι άποικοι, τις έκτισαν στην ενδοχώρα.

Η «Μαγνησία επί Μαιάνδρω», στην όχθη του ποταμού Μαιάνδρου και η «Μαγνησία υπό Σιπύλω» κάτω από το όρος Σίπυλος κοντά στον ποταμό Έρμο – σήμερα Γεντίζ. Η οροσειρά της Σιπύλου αποτελεί συνέχεια του Τμώλου (σήμερα Μποζ Νταγ) και εκτείνεται από τη βόρεια πλευρά του κόλπου της Σμύρνης μέχρι τη Μαγνησία. Ο Μαίανδρος διέρρεε την ομώνυμη κοιλάδα, όπου στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλές ιωνικές αποικίες, όπως η Μίλητος, η Πριήνη, η Μαγνησία, οι Τράλλεις, η Αντιόχεια κ.ά. Η κοιλάδα ήταν η φυσική δίοδος, που οδηγούσε από τα παράλια στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας (Φρυγία).

Ο Στράβωνας, αναφέρει, ότι ιδρυτές της Μαγνησίας επί του Μαιάνδρου, ήταν μετανάστες από τη  Θεσσαλική Μαγνησία, οι οποίοι όταν έφτασαν στη Μικρά Ασία ενώθηκαν με μια ομάδα επίσης μεταναστών που ήρθαν εκεί από την Κρήτη. Παρά την οικονομική της ευημερία, η Μαγνησία δεν ενσωματώθηκε στην ένωση των ιωνικών πόλεων, καθώς γύρω στο 650 π.Χ. καταστράφηκε από τις ορδές των Κιμμερίων.

Η ανάκτηση της πόλης από το Λυδό βασιλιά Γύγη και τους κληρονόμους του, διήρκεσε τουλάχιστον έναν αιώνα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο εγκατασταθείς στη Μαγνησία, Πέρσης σατράπης της Λυδίας, Οροίτης, το 522 π.Χ. παρέσυρε με δόλιο τρόπο στην πόλη και θανάτωσε τον τύραννο της Σάμου, Πολυκράτη. Ενώ, γύρω στο 460 π.Χ., με χάρη του Αρταξέρξη του A΄, την πόλη διοικεί ως άρχοντας, ο εξόριστος από την Αθήνα (471 π.Χ.) στρατηγός Θεμιστοκλής, ο οποίος θα κόψει και νομίσματα με τον εαυτό του ως άρχοντα της Μαγνησίας.

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βιβλίο XXXVII.57-58) γράφει για τις δωρεές του βασιλιά Αρταξέρξη: «ἐδωρήσατο δ’ αὐτῷ καὶ πόλεις τρεῖς πρὸς διατροφὴν καὶ ἀπόλαυσιν εὐθέτους, Μαγνησίαν μὲν τὴν ἐπὶ τῷ Μαιάνδρῳ, πλεῖστον τῶν κατὰ τὴν Ἀσίαν πόλεων ἔχουσαν σῖτον, εἰς ἄρτους, Μυοῦντα δὲ εἰς ὄψον, ἔχουσαν θάλατταν εὔιχθυν, Λάμψακον δέ, ἀμπελόφυτον ἔχουσαν χώραν πολλήν, εἰς οἶνον» (57).

«Θεμιστοκλῆς μὲν οὖν ἀπολυθεὶς τοῦ παρ’ Ἕλλησι φόβου, καὶ παραδόξως ὑπὸ μὲν τῶν τὰ μέγιστα εὐεργετηθέντων φυγαδευθείς, ὑπὸ δὲ τῶν τὰ δεινότατα παθόντων εὐεργετηθείς, ἐν ταύταις ταῖς πόλεσι κατεβίωσε πάντων τῶν πρὸς ἀπόλαυσιν ἀγαθῶν εὐπορούμενος, καὶ τελευτήσας ἐν τῇ Μαγνησίᾳ ταφῆς ἔτυχεν ἀξιολόγου καὶ μνημείου τοῦ ἔτι νῦν διαμένοντος»(58). Κατά την περίοδο των Ατταλιδών της Περγάμου, η Μαγνησία μεταφέρθηκε σε καταλληλότερη για την αμυντική της θέση περιοχή, στους πρόποδες του όρους Θώραξ και κοντά στις όχθες του Μαιάνδρου, ώστε να δομηθεί εκεί σε ένα επιβλητικό στυλ με κανονικό σχέδιο.

Στην αρχαιότητα, ο περίγυρος της Μαγνησίας στον Μαίανδρο, ήταν πλούσιος σε μαγνητίτη – ένα μέταλλο, το οποίο έχει την ιδιότητα να έλκει και να ωθεί μακριά. Πιθανόν, από το όνομα της αρχαίας πόλης, έγιναν γενικά γνωστοί οι όροι “μαγνητισμός”, “μαγνήσιο” και “μαγνήτης”. Αλλά αυτή η υπόθεση αμφισβητείται ,επειδή οι όροι αυτοί προέρχονται από την ελληνική φράση “μαγνήτης λίθος”, δηλαδή «πέτρα από μαγνήτη».

Συνεπώς, θα ήταν λάθος να συνδεθούν αυτές τις λέξεις απευθείας με αυτή την πόλη, δεδομένου, ότι όλες οι μικρασιατικές πόλεις με την ονομασία “Μαγνησία” – και αυτές ήταν επτά – προέρχονται από την περιοχή της Μαγνησίας στη Θεσσαλία, στην Κεντρική Ελλάδα. Συνεπώς,ο “μαγνήτης λίθος” έχει να κάνει ακριβώς με τη θεσσαλική Μαγνησία. Τη σημερινή εποχή, κοιτάσματα μαγνητίτη γύρω από την αρχαία Μαγνησία, δεν υπάρχουν. Ή έχουν εξαντληθεί ή ήταν μετεωρίτες νικελίου και σιδήρου, ή κάτω από τη Μαγνησία, οι αρχαίοι αλχημιστές είχαν στο μυαλό τους κάτι διαφορετικό.

Οι ιστορικοί γράφουν, ότι κατά την αρχαιότητα η περιοχή αυτή της Μαγνησίας ήταν πλούσια σε μέταλλα, γνωστά υπό το γενικό τίτλο «μαγνητικά ορυκτά». Ένας αριθμός αυτών  περιλάμβανε: τον μαγνησίτη (ανθρακικό μαγνήσιο), γνωστό και ως «λευκή μαγεία-λευκό μαγνήσιο», την περίκλαση, συνώνυμο της «απώθησης και ευλυγισίας» (οξείδιο του μαγνησίου) καθώς και δύο μαύρα ορυκτά μαγνητίτη, το μαγνητικό σιδηρομετάλλευμα και τον πυρολουσίτη (διοξείδιο του μαγγανίου). Αυτά τα μαύρα ορυκτά ήταν γνωστά στην αρχαιότητα ως «μαύρη μαγεία-μαύροι μαγνήτες».

Για το μαγνήτη, έγραψε ο Πλάτωνας : «Αυτή η πέτρα δεν έλκει μόνο ένα σιδερένιο δαχτυλίδι,αλλά παραχωρεί τη δύναμή του και στο ίδιο το δαχτυλίδι, έτσι ώστε, αυτό με τη σειρά του μπορεί να έλξει ένα δεύτερο δαχτυλίδι, το τελευταίο ένα τρίτο κ.ο.κ. Αυτό συμβαίνει μόνο χάρη στη δύναμη του μαγνητισμού της πέτρας. Εδώ, η θεία δύναμη μεταδίδεται από μέταλλο σε μέταλλο, όπως η έμπνευση της μούσας μεταδίδεται μέσω ενός ποιητή στον αφηγητή και μετά στον ακροατή…». Επίσης, μια ρήση που αποδίδεται στον Ορφέα ότι «ο σίδηρος έλκεται από το μαγνήτη, όπως η νεαρή νύφη από το νεαρό γαμπρό», ενώ ο Αριστοτέλης έγραψε, ότι «ο μαγνήτης έχει ψυχή».

Στη Μικρά Ασία, όπου εντοπίστηκαν και αποκαταστάθηκαν μέχρι σήμερα, περίπου τριακόσιες αρχαίες πόλεις, διασώζονται μόνο τρία αρχαία στάδια σε καλή κατάσταση. Στην καλύτερη κατάσταση από αυτά, βρίσκεται το Στάδιο στην αρχαία πόλη της Μαγνησίας του Μαιάνδρου. Η Μαγνησία ήταν μια πόλη, που παρέμενε στη σκιά της παλαιάς Μητρόπολης Εφέσου, αλλά ήταν πολύ «χαριτωμένη» και «συγκινητική».

  Σε αυτή την πόλη, διασώζεται ένα όμορφα ανακαινισμένο παλαιό λουτρό, σαφώς επίσης ορατή είναι και η  Αγορά καθώς και οι γειτονιές των οικιών, ενώ εκπληκτική είναι και η πτώση των ηλιακών ακτίνων πάνω στο λατρευτικό άγαλμα του κεντρικού ναού της πόλης και, φυσικά, το τέλος του περιπάτου στην αρχαία Μαγνησία, το επιβλητικό αρχαίο στάδιο. Σε αυτό σαφώς είναι εντοπισμένο όλο το ύψος των κερκίδων με το τείχος γύρω τους, ενώ είναι ορατές και οι θέσεις των μελών των συντεχνιών. Το στάδιο είναι εντυπωσιακό και τεράστιο. Βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου.

Παρά το γεγονός, ότι η ανασκαφή εδώ δεν έχει τελειώσει ακόμη, η φαντασία είναι αρκετή για να καταλάβει κάποιος το ένδοξο παρελθόν αυτής της χειρωνακτικής κατασκευής. Κάποτε, αυτό το στάδιο από μάρμαρο, φιλοξενούσε 40000 θεατές. Είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι το περίφημο θέατρο της Εφέσου, ενώ άνοιξε για τους επισκέπτες, μόλις το 2012, αφού οι αρχαιολόγοι ξέθαψαν το μεγαλύτερο μέρος του από το έδαφος, όπου παρέμενε για χιλιάδες χρόνια.

Οι ειδικοί λένε, ότι αυτό το στάδιο είναι ένα από τα καλύτερα σωζόμενα αρχαία οικοδομήματα στον κόσμο. Με πρόσθετη χρηματοδότηση, οι επιστήμονες ελπίζουν να ξεθάψουν και το υπόλοιπο τμήμα του σταδίου. Η περιήγηση γύρω από την αρχαία πόλη και τα ερείπια της αρχαίας πόλης,  επιτρέπουν στον επισκέπτη να θαυμάσει τη ρωμαϊκή βασιλική, την αγορά, αλλά όλα αυτά δεν μπορούν να ξεπεράσουν τη φανταστική εικόνα που διαμορφώνεται μετά από την περιήγηση στο στάδιο.

Το στάδιο,όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σώζεται εν μέρει, ενώ βρίσκεται σε σημαντική απόσταση από την αγορά. Μια κερκίδα βρίσκεται σε ερειπωμένη κατάσταση, ενώ η άλλη είναι σε καλύτερη κατάσταση. Από το 220 π.Χ. στη Μαγνησία διοργανώνονταν τα “Μαγνήσια” – πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος. Για την έγκριση των αγώνων, οι κάτοικοι της πόλης έστελναν μια αντιπροσωπεία στο μαντείο των Δελφών.Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο το στάδιο ανακατασκευάστηκε και επεκτάθηκε.Το μήκος του σταδίου είναι 189 μέτρα.

Η αρχαιολογική έρευνα στη Μαγνησία, ξεκίνησε το 1891, από το Γερμανό αρχαιολόγο Κάρολο Χούμαν (Karl Humann). Στους 21 μήνες των ανασκαφών, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια του θεάτρου, της αγοράς, καθώς και των ναών του Δία και της Αρτέμιδας. Όλη η πρόσοψη του ναού του Δία, αφαιρέθηκε και μεταφέρθηκε στη Γερμανία, όπου σήμερα εκτίθενται στο μουσείο των αρχαιοτήτων της Περγάμου στο Βερολίνο.

Ο Χούμαν ήταν μηχανικός στο Βερολίνο (Ρηνανία, 1839 – Σμύρνη, 1896). Το 1878 άρχισε ανασκαφές στη Μικρά Ασία και ανακάλυψε τη θέση της αρχαίας Περγάμου, ενώ κατά τα έτη 1878-1886, ανέλαβε τη διεύθυνση των ανασκαφών στην περιοχή της Σμύρνης και μεταξύ των ετών 1891-1894 τις ανασκαφές στη Μαγνησία στον Μαίανδρο ποταμό. Η Τουρκία μέχρι σήμερα, ούτε μια φορά, δεν απαίτησε από τη Γερμανία την επιστροφή των αρχαιοτήτων της Μαγνησίας στα μουσεία της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας….

Νέα Ερυθραία Αγρινίου, 12.12.2020.