Άρης Κυριαζης. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Φοίτησε δημοτικό στην αστική σχολή του Ζαππείου παρθεναγωγείου, γυμνάσιο λύκειο στο Ζωγράφειο αρρεναγωγείο και στην οδοντιατρική σχολή. Ζει και εργάζεται στο Π. Φάληρο . Τηλ. 210 9882033 210 9830889 e-mail aris-kyriazis@hotmail.com
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν αρχίσω θέλω τονίσω, ότι θα ακούσετε σήμερα έχει συμβεί μέσα στα σύνορα της Τουρκίας . Το κυρίως θέμα μας είναι η περίθαλψη, η παλιννόστηση και σε ορισμένες περιοχές η εγκατάσταση των θυμάτων των διωγμών της ρωμιοσύνης της το 1918. Πρώτα θα κάνω μια σύντομη αναφορά στο πώς δημιουργηθήκαν τα θύματα κατά περιόδους. Από τους πρόσφυγες αυτούς άλλοι εκτοπιστήκαν και άλλοι μετατοπίστηκαν μέσα από τα σύνορα της Τουρκίας στο εσωτερικό της. Δεν είναι οι μεταγενέστεροι γνωστοί της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 που ήρθαν στην Ελλάδα .
Πρώτη περίοδος . Είναι τα θύματα των διωγμών της Αν. Θράκης , που άρχισαν το 1908 και συνέχισαν δριμύτεροι κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913.
Βασικό είναι να αναφέρουμε ότι σ’ αυτή την περίοδο η Ελλάδα αύξησε τα εδάφη της Επίσης και οι άλλοι Βαλκανικοί λαοί πήραν εδάφη από τους Τούρκους. Η Τουρκία έχασε εδάφη στα βαλκάνια.
Δεύτερη Περίοδος . Είναι τα θύματα που δημιουργηθήκαν κατά την διάρκεια του Α. Παγκοσμίου πολέμου 1914-18.Στα θύματα της Αν. Θράκης προστεθήκαν τα θύματα της Μικράς Ασίας και του Πόντου .Σύμφωνα με την ορολογία της Πατριαρχικής Κεντρικής Επιτροπής την περίοδο των βαλκανικών πολέμων συναντάμε τον εκτοπισμό και την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου τον μετατοπισμό των πληθυσμών. Κατά την μετατόπιση οι περισσότεροι πέθαιναν από τις κακουχίες.
Πολλοί αν και δεν μετατοπίστηκαν για να γλυτώσουν τα δεινά που τους περίμεναν, διέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη την Ελλάδα και την Ρωσία ανάλογα που κοντά βρισκόταν γεωγραφικά η περιοχή τους.
Τρίτη περίοδος. Άρχισε όταν η Ελλάδα κατέλαβε την Σμύρνη .στης 2 Μαΐου του 1919 και αντέδρασε ο τουρκικός λαός. Τα θύματα αυτά ονομάζονται θύματα των κεμαλικών διωγμών
Εκτός από τους διωγμούς που προαναφέρθηκαν οι Τούρκοι επέβαλαν και αβάστακτους οικονομικούς διωγμούς . Όποιος δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει είχε ως τιμωρία να πάει στα τάγματα αγγαρείας.(εργασίας , amele taburu) Δηλαδή σε βέβαιο θάνατο.
Από τις αρχές των διωγμών έως το τέλος του Α’ παγκοσμίου πολέμου έχασαν τις ψυχές και τις εστίες τους 990.000 άτομα.
ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΩΓΜΩΝ
Οι Τούρκοι δικαιολόγησαν τους διωγμούς ότι γινόταν για στρατιωτικούς σκοπούς και για να προφυλαχτεί ο πληθυσμός . Κάτι που δεν έστεκε γιατί οι περισσότεροι μετατοπίστηκαν κι’ αν βρισκόταν έξω από τις στρατιωτικές ζώνες και πολλοί μέσα σε τουρκικά χωριά. Στα σπίτια που άφησαν εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι Βόσνιοι και Αλβανοί που ήρθαν ως πρόσφυγες από τα μέρη που έχασαν οι Τούρκοι κατά την διάρκεια των βαλκανικών πολέμων.
Οι πραγματικοί όμως λόγοι ήταν να εκδιώξουν από τους τόπους τους τους Έλληνες και τους Αρμενίους και να εγκαταστήσουν αμιγή μουσουλμανικό πληθυσμό. Επίσης και για να πάρουν από τα χέρια τους την οικονομία των περιοχών.
Ή όπως διατυπώνει η Π.Κ.Ε. . ΝΑ ΑΛΛΟΙΩΘΕΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΑ Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Ή ΝΑ ΑΛΛΟΙΩΘΕΙ Η ΑΡΧΙΚΗ ΠΛΕΙΟΨΗΦΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ. Επίσης έλυναν το μεγάλο στεγαστικό πρόβλημα που είχαν με τους Βόσνιους και Αλβανούς μουσουλμάνους πρόσφυγες .
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΔΙΩΓΜΩΝ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ
Ανατολική Θράκη.
Οι εκτοπισμοί άρχισαν από το 1908 συνεχίστηκαν και επιδεινωθήκαν κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων . Οι μετατοπισμοί άρχισαν κατά την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου .Η διαφορά των διωγμών από του Πόντου είναι ότι εδώ δεν ήταν ολοκληρωτικοί και ότι οι Θρακιώτες δεν μπόρεσαν να δείξουν αντίσταση . Μετατοπιστήκαν ανατολικά των Μικρασιατικών παραλιών της Προποντίδας και σε διάφορα άλλα μέρη
Πριν από τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο εκτοπίστηκαν 244.000 κατά την διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου μετατοπιστήκαν 210.500. Άτομα.
Διωγμοί στον Πόντο
Πραγματοποιήθηκαν την περίοδο του Α, παγκοσμίου πολέμου . Αυτό δεν σημαίνει ότι και από πολύ παλιά δεν υπήρχαν διωγμοί. Χαρακτηριστικό των διωγμών αυτών είναι η αντίσταση των Ελλήνων του Πόντου και ότι εδώ οι διωγμοί ήταν ολοκληρωτικοί και σκληρότεροι από όλα τα άλλα μέρη .
Την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου μετατοπίστηκαν 200.000 άτομα ενώ το 1914—22 335 η 300.000 άτομα
.
ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
Όσο διαρκούσαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, πολλοί ομογενείς από την Αν. Θράκη εκδιώχθηκαν και πήγαν σε διάφορες περιοχές άλλοι διέφυγαν στην Ελλάδα και στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά και μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, πολλοί ομογενείς πρόσφυγες (από την Αν. Θράκη, τη Μ. Ασία και τον Πόντο), μετατοπίστηκαν μέσα στα σύνορα της Τουρκίας και φυσικά στην Κων/πολη. Και άλλοι, για να γλιτώσουν τους διωγμούς διέφυγαν, σε διάφορα μέρη.
Στην Ελλάδα και στη Ρωσία, διέφυγαν πρόσφυγες από περιοχές γεωγραφικά γειτονικές με αυτές. Στην Κων/πολη και στην περιφέρειά της όμως, που είναι γεωγραφικά το κέντρο πολλών κατευθύνσεων, αλλά και συναισθηματικά το άσυλο του Ρωμιού, συγκεντρώθηκαν πολλά προσφυγικά ρεύματα, που προέρχονταν από διάφορες περιοχές,
Δηλαδή η Κωνσταντινούπολη και δέχθηκε πρόσφυγες που είχαν διαφύγει τους διωγμούς και μετατοπισμένους (ενώ και από αυτήν μετατοπιζόταν πληθυσμός στο εσωτερικό).
Όλοι αυτοί οι πρόσφυγες που συναντήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, αποκλείστηκαν εκεί όσο διαρκούσε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για την περίθαλψή τους με την έμπνευση, εισήγηση και σύσταση του Τοποτηρητή του Πατριαρχικού θρόνου , ιδρύθηκαν και λειτούργησαν παντού στην Κων/πολη περισσότερα από δεκαπέντε συσσίτια επίσης και άσυλα αστέγων, τα οποία με μεγάλη στοργή περιέβαλαν οι ομογενείς κοινότητες. Οι ομογενείς Κων/πολίτες ανταποκρίθηκαν αμέσως και πρόθυμα με συνεισφορές στους εράνους, που έγιναν γι’ αυτόν το σκοπό.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
Οι μεγάλες δυνάμεις, εκτός από τους στρατιωτικούς σκοπούς, ταυτόχρονα ήθελαν να εκμεταλλευτούν τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, η προστασία των χριστιανών υπηκόων της, θα ήταν μια καλή δικαιολογία της πατερναλιστικής πολιτικής τους απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στις 2 Μαΐου του 1919 οι μεγάλες δυνάμεις με τις αντιθέσεις τους και με τη δικαιολογία της προστασίας των χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδωσαν εντολή στα ελληνικά στρατεύματα να αποβιβαστούν στην Σμύρνη. Ας σημειώσουμε με την ιδία δικαιολογία στης 19 Μαΐου του 1919, ο Μ. Κεμάλ, διορισμένος από το Σουλτάνο και τους Συμμάχους, μετέβη στη Σαμψούντα (Αμισό) για να << προστατέψει(!) >> τους Ελληνοπόντιους .
Η ΑΝΑΚΩΧΗ ΤΟΥ ΜΟΥΔΡΟΥ
Οι τούρκοι ως ηττημένοι του Α’ παγκοσμίου πολέμου υπόγραψαν την Ανακωχή του Μούδρου (17 έως 30 Οκτωβρίου 1918).
Οι Σύμμαχοι στην Κων/πολη, από τις 13 Νοεμβρίου, εγκατέστησαν συλλογική κατοχή που κράτησε 5 χρόνια, (παρά 40 ημέρες).
Η περίοδος αυτή ονομάζεται Ανακωχή. Εκτός των άλλων όρων που υπογράφηκαν, Ο τουρκικός στρατός θα παρέδιδε τον οπλισμό του και θα αποστρατευόταν, εκτός από έναν πολύ μικρό αριθμό ενόπλων για να επιβάλει την τάξη.
Ο Σουλτάνος Βαχντεντίν συνεργάστηκε με τους Συμμάχους για να εξυπηρετήσει ταυτόχρονα και το δυναστικό του συμφέρον. Η πλειοψηφία, όμως, του πολιτικού κόσμου έβλεπε την υποταγή στις αρχές κατοχής. Έτσι, οι Τούρκοι συσπειρώθηκαν σε ριζοσπαστικές ομάδες. Και κλιμακωτά, φτάνουμε στον Μουσταφά Κεμάλ, που αντιδρά ουσιαστικά ενάντια στο Σουλτάνο.
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΘΕΝΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
Από τη μια το προσφυγικό ζήτημα της Κων/πολης και από την άλλη η προορατικότητα, ότι μετά την Ανακωχή του Μούδρου (17-30 Οκτωβρίου) θα άρχιζαν οι παλιννοστήσεις, το Οικουμενικό Πατριαρχείο μαζί με τους ομογενείς της Κων/πολης σκέφτηκαν το πρόβλημα που προβαλλόταν γενικά με τους πρόσφυγες και ίδρυσαν στην Κων/πολη «την Πατριαρχικήν Κεντρικήν Επιτροπήν, υπέρ των μετατοπισθέντων Ελληνικών πληθυσμών».
Παράλληλα, άρχισαν να διενεργούν εκτενείς εράνους. Οι ομογενείς Κωνσταντινουπολίτες, τα σωματεία, τα σχολεία, οι εταιρείες, οι Κοινότητες, οι Τράπεζες, οι Συντεχνίες, διάφοροι Ναοί (έρανοι Δι’ Ανθυλλίων), όλοι ανταποκρίθηκαν με χαρά σ’ αυτό το ανθρωπιστικό έργο.
Στης 22 Νοεμβρίου του 1918 ιδρύετε «Η Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών.»
Η δράση της Επιτροπής περιστράφηκε σε τρία κύρια σημεία του οργανικού σκοπού της:
1. Στην περίθαλψη, γενικά, των προσφύγων του Ευρωπαϊκού πολέμου (Α’ Παγκοσμίου Πολέμου).
2. Την Εγκατάσταση αυτών που παλινόστησαν στις εστίες τους.
3. Και την απόδοση σ’ αυτούς της περιουσίας τους, που είχε διαρπαγή και κατασχεθεί από τους Τούρκους.
(Αιλιανός, σελ. 361)
Ο τρόπος δράσης της Π.Κ. Επιτροπής: Μόλις ιδρύθηκε, οργανώθηκε εύκολα στην επαρχία σε επιτροπές και υποεπιτροπές, διότι ήδη υπήρχε και η εμπειρία και αρκετό έμψυχο υλικό από τις Μητροπόλεις.
ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
ΚΑΙ ΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΠΟΝΤΙΔΑΣ
Οι πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί στην Πόλη και την ευρύτερη περιφέρειά της, μόλις υπογράφηκε η ανακωχή με τη λαχτάρα που είχαν για τις πατρίδες τους, κινήθηκαν σύσσωμοι για παλιννόστηση.
Άλλο κέντρο παλιννόστησης ήταν και τα Μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας, όπως η Νικομήδεια, η περιφέρεια της επαρχίας Κυζίκου (BELKIS), και κυρίως, η Πάνορμος (BANDIRMA).
ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗΣ
Οι πρόσφυγες φυσικά και οικονομικά ήταν εξαντλημένοι. Επιπλέον, στους τόπους τους θα συναντούσαν πολλά προβλήματα. Τα σπίτια τους, στην Αν. Θράκη και στα Μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας, είχαν πολλές ζημιές. Η Μάδυτος, η Κριθιά, η Καλλίπολη και η περιφέρεια των Δαρδανελλίων είχαν καταστραφεί εντελώς, γιατί είχαν βομβαρδιστεί από τους Συμμάχους .
Οι παλιννοστήσαντες εγκαταστάθηκαν προσωρινά στο Αγά Δερέ, το Κιλίτ Μπάχρ και στα εγκαταλελειμμένα κατασκηνώματα και υπόστεγα του στρατού. Όσα χωριά δεν είχαν καταστραφεί ήταν κατειλημμένα από Μουσουλμάνους μεταξύ των οποίων ήταν και Αλβανοί και Βόσνιοι Μουσουλμάνοι , που ήρθαν από τα μέρη που είχαν χάσει οι Τούρκοι τελευταία.
Μπρος σ’ αυτή την κατάσταση, η Π.Κ.Ε συνέστητε την αναβολή της παλιννόστησης. Η λαχτάρα όμως των προσφύγων για τις πατρίδες τους ήταν τόσο μεγάλη που παρά τις άσχημες συνθήκες η παλιννόστηση συνεχίστηκε.
ΠΑΡΟΧΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΕΣ
Μπρος σ’ αυτήν την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, επιβάλλετο η Επιτροπή αναγκαστικά να σπεύσει να παράσχει την περίθαλψη που έπρεπε στους εν κινήσει πρόσφυγες που παλιννοστούσαν. Η περίθαλψη συνίστατο στην παροχή των αναγκαίων μεταφορικών μέσων, την τροφοδοσία, την πρόχειρη στέγαση και την ιατρική επίβλεψη.
ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ Π.Κ. ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ
Οι παλιννοστήσαντες, όταν έφτασαν στις πατρίδες τους τις οποίες και βρήκαν σχεδόν κατεστραμμένες, είχαν την αμέριστη συμπαράσταση της Π.Κ. Επιτροπής. Ευτυχώς, που από την αρχή είχε οργανωθεί και μέσω των επαρχιακών υποεπιτροπών άρχισε να τους στέλνει βοήθεια. Εκτός από την περίθαλψη ρωτούσε από πού έρχονται, πού πάνε, πόσοι είναι.
Έστελνε χρήματα και εξασφάλιζε πρόχειρη στέγαση, βοήθεια σε είδος και προσπαθούσε να καλύψει τις ανάγκες των παλιννοστησάντων, για σπορά, για την ανοικοδόμηση των σπιτιών τους. Μ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες άρχιζαν να μπαίνουν τα πρώτα θεμέλια της εγκατάστασης .Το ουράνιο τόξο φάνηκε μετά την καταιγίδα
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΕΩΝ
Α. ΑΝ. ΘΡΑΚΗ
Η ευφορία και ο ενθουσιασμός των προσφύγων που επρόκειτο να παλιννοστήσουν στην Αν. Θράκη δεν κράτησε πολύ. Ήδη, στη διαδρομή, άρχισαν τα βάσανα. Ορισμένοι δεν μπόρεσαν ούτε καν να φτάσουν, αφού έπεσαν θύματα δολοφονικών επιθέσεων.
Φαινόταν στον ορίζοντα, ότι θα ερχόταν ο Ελληνικός Στρατός και σ’ αυτή την περίπτωση οι Τούρκοι αντιδρούσαν, τρομοκρατώντας και προκαλώντας ταραχές και σύγχυση. Ο λόγος, ίσως, ήταν, ότι η μαζική παλιννόστηση θα βοηθούσε στην αποκατάσταση της αρχικής πλειοψηφίας του ελληνικού πληθυσμού.
Συνολικά, από την Ανακωχή έως τον Μάιο του 1919, περίπου 50.000 πρόσφυγες (και μαζί με την δυτική πλευρά της Κωνσταντινούπολης, περίπου 56.800), παλινόστησαν σ’ αυτήν την περιοχή.
Τώρα, σκοπός της Π.Κ.Ε. ήταν να τους εγκαταστήσει ( Θα το δούμε πιο κάτω) στις Ιθάκες τους, κάτι που σε μεγάλο βαθμό θα το επιτύγχανε.
Από τουρκικής πλευράς, στις 19 Μαΐου του 1919, δηλαδή λίγες μέρες μετά την απόβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, ο Μ. Κεμάλ, διορισμένος από το Σουλτάνο και τους Συμμάχους, μετέβη στη Σαμψούντα (Αμισό) για να << προστατέψει(!) >> τους Ελληνοπόντιους από τους Τσέτες. Αλλά αντιθέτως εκεί οργανώνετε και αρχίζει η αντίσταση κατά των Ελλήνων
Στις 12 Ιουλίου του 1920, η Ελλάδα κατέλαβε την Αδριανούπολη.
Στις 28 Ιουλίου-10 Αυγούστου 1920, υπογράφηκε η Συνθήκη των Σεβρών. Όλη η Δυτική και Ανατολική Θράκη με την Καλλίπολη έως σχεδόν την Τσατάλτζα παραχωρήθηκε στην Ελλάδα.
Η συμβολή της Π.Κ. Επιτροπής ήταν καθοριστική, γιατί, χάρις στην παλιννόστηση και εγκατάσταση που πέτυχε, αποκαταστάθηκε η αρχική πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού, κι έτσι, η Αν. Θράκη παραχωρήθηκε στην Ελλάδα με τη Συνθήκη των Σεβρών. (Π.Κ.Ε., σελ. 60).
Το έργο της Π.Κ.Ε. εδώ έχει τελειώσει. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
“Η Ελλάς, καταλαμβάνουσα την Αν. Θράκην, παρέλαβεν ανασυγκροτημένας και συμπαγείς Ελληνικάς κοινότητας. Δεν απομένει δι’ εις αυτήν, ίνα συμπληρώση και ενισχύση το υπό της Επιτροπής επιτευχθέν έργον”.
Από την Ελλάδα, στην Αν. Θράκη θα παλινοστήσουν συνολικά 106.493 άτομα χωρίς να ξέρουμε σε ποια χρονική περίοδο (σελ. 55)
Β. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ
Για τον πληθυσμό και τους παλιννοστούντες του Πόντου, η περίοδος της Ανακωχής, από την άποψη των διωγμών, ήταν ασύγκριτα χειρότερη, από την Ανατολική Θράκη. Τα θύματα αυτής της περιόδου φτάνουν τα 100-130 000
Είναι μια περίοδος ασυνεννοησίας του Ελ. Βενιζέλου, Ελληνοποντίων, Συμμάχων και Αρμενίων σχετικά με το Ποντιακό ζήτημα
Στο μεταξύ, οι Έλληνες του Πόντου, νέοι και γέροι, εξορίζονται και σκοτώνονται ομαδικά ή μεμονωμένα. Οι παλιννοστούντες, οι οποίοι στις αρχές του 1919 πλησίαζαν τον αριθμό των 40.000, έχουν άμεσο κίνδυνο να πέσουν θύματα των όπλων που η Κυβέρνηση μοιράζει στον τουρκικό πληθυσμό, τα οποία προμηθεύετε εξαιτίας της πλημμελούς Συμμαχικής Περιφρούρησης των αποθηκών του Πολεμικού Υλικού.
Τελικά Το κεμαλικό καθεστώς υπέγραψε σύμφωνο φιλίας με τη Σοβιετική Ένωση και η θέση των Ελληνοποντίων έγινε τραγικότερη .
Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΠΟΥ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΑΝ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ
Ο Πετμεζάς στην έκθεσή του στα μέσα του 1919, αναφέρει ότι οι παλιννοστήσαντες ήταν 50.000-60.000 (σελ. 9), ενώ η Π.Κ. Επιτροπή, τον Μάιο του 1919, τους προσδιορίζει στους 56.890 (μαζί με την δυτική πλευρά της Κων/πολης)
Όταν άρχισαν να ομαλοποιούνται τα πράγματα, από την Ελλάδα θα παλιννοστήσουν 106.493 άτομα (Αιλιανός, σελ. 55), που είχαν εκτοπιστεί κατά τους Βαλκανικούς πολέμους.
ΠΟΝΤΟΣ
Στην έκθεσή του ο Πετμεζάς, στα μέσα του 1919, γράφει ότι οι παλιννοστήσαντες είναι 40.000. Και είναι ο μόνος επίσημος αριθμός (σελ. 12).
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ
Έως τα μέσα του 1919, βρίσκουμε τον αριθμό 28.206, που ουσιαστικά είναι ο αριθμός αυτών που παλιννόστησαν στα Μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας και της Κων/πολης (Π.Κ.Ε 2 Σ. Π.). Για τις άλλες περιοχές δεν υπάρχουν στοιχεία.
Ο Αιλιανός γράφει, ότι, μέχρι την 1η Ιανουαρίου 1921, παλιννόστησαν από την Ελλάδα 126.000 .
Σύνολο κατά προσέγγιση……….360.000 Παλιννόστησαν από διάφορα μέρη
Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ
ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
Το Πατριωτικό Ίδρυμα από την Αθήνα απέστειλε στη Μ. Ασία τέσσερις αποστολές. Μια από αυτές ήταν και της Κωνσταντινουπόλεως όπου πήγε μετά την 24η Δεκεμβρίου του 1918 (αφού συνάντησε το Μητροπολίτη Αίνου Ιωακείμ) , είχε δε αρμοδιότητα από την Ανδριανούπολη μέχρι τον Πόντο. Πρόεδρος ήταν ο Θρ. Πετμεζάς και σκοπός της ήταν η ενημέρωση της από την Π.Κ.Ε., αλλά και η εξακρίβωση επιτόπου της κατάστασης των αναγκών, για την ανακούφιση των προσφύγων αλλά και την εγκατάστασή τους
ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝ. ΘΡΑΚΗ ΚΑΙ ΣΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ
ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΠΟΝΤΙΔΑΣ
Από πολύ νωρίς, άρχισε να συζητιέται σε βάθος μεταξύ της Π.Κ. Επιτροπής και της αποστολής του Π. Ιδρύματος η εγκατάσταση των παλιννοστούντων στην Αν. Θράκη και στα Μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας.
Ο Θρ. Πετμεζάς στην έκθεσή του, μας λέει σχετικά: (σελ. 9) Αφού συμφωνήσαμε για την επιτακτική ανάγκη μιας τέτοιας συστηματικής μέριμνας εκ μέρους της Ελληνικής Κυβέρνησης, θα είχαμε αποφύγει τον κίνδυνο εξαιτίας της παράτασης της προσωρινής περίθαλψης και ειδικά θα αποφεύγαμε την συγκέντρωση στις πόλεις των γεωργικών πληθυσμών που είχαμε εθνικό συμφέρον να διατηρήσουμε εγκατεστημένο στην ύπαιθρο.
Έτσι, επιχειρήσαμε με την Π.Κ. επιτροπή να συγκεντρώσουμε με τις κατά τόπους υποεπιτροπές τις πληροφορίες για τις ανάγκες τους σε είδος σχετικά με την επαγγελματική εγκατάσταση των παλιννοστούντων και την δυνατότητα εξεύρεσης των ειδών αυτών επί τόπου.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Τα αναγκαία εφόδια για να ασχοληθεί ο πληθυσμός αυτός με τις δουλειές του δεν υπήρχαν. Επιπλέον, υπήρχαν και πολλοί άστεγοι. Η Π.Κ. Επιτροπή έκανε ότι ήταν δυνατόν για να επουλώσει τις πληγές αυτών που παλινόστησαν. Με γενναίες προσφορές , με εράνους σε κοινότητες, συλλόγους προσπάθησαν να βρουν πόρους γι’ αυτό το ανθρωπιστικό έργο. Αλλά τα έξοδα ήταν πολλά. Χρειαζόταν η κρατική επέμβαση και πολλά εκατομμύρια λίρες Τουρκίας. Φυσικά, οι πληθυσμοί αυτοί δεν ήταν δυνατόν να ξαναζήσουν τα παλιά ωραία χρόνια. Το μόνο που μπορούσε να γίνει, ήταν να εξασφαλιστούν τα πρώτα εφόδια για την καλλιέργεια της εύφορης γης τους, ώστε να έχουν την πρώτη σοδειά τους, και μία πρόχειρη στέγαση. Η κανονική εγκατάσταση θα γινόταν μετά από πάλη πολλών γενεών
ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΠΙΣΤΩΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ
Η Π.Κ. Επιτροπή, αφού μελέτησε όλη αυτήν την κατάσταση, αποφάσισε να ζητήσει την αρωγή της Ελλάδας. Αποτάθηκε στην Ελληνική Κυβέρνηση, εξηγώντας ότι μια τέτοια εγκατάσταση θα ήταν πολύ χρήσιμη και θα έκανε τον πληθυσμό να μείνει εκεί. Ο πρόεδρος της Κυβέρνησης Ελ. Βενιζέλος, σκεπτόμενος ανθρωπιστικά αλλά και διπλωματικά, αποδέχτηκε τη δαπάνη, διότι η εγκατάσταση αυτή συμφωνούσε και με την πολιτική του.
ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΙΣΤΩΣΗΣ
Η Π.Κ. Επιτροπή, αφού μελέτησε καλά πώς ήταν επωφελέστερο να διαχειριστεί την πίστωση για την εγκατάσταση, σκέφτηκε ότι θα ήταν καλύτερο να τη χορηγήσει υπό τύπων δανείου με τον εικονικό τόκο του 2 % . Τα δάνεια αυτά χορηγηθήκαν κυρίως στους γεωργούς.
Επίσης κατά κάποιο τρόπο καλύφθηκε η ανάγκη ΣΤΕΓΑΣΗΣ των προσφύγων. Όπου η καταστροφή ήταν μεγάλη ανεγέρθηκαν κατοικίες και παραπήγματα, όπου ήταν μικρή επισκευάστηκαν και στις δύο περιπτώσεις με την προσωπική εργασία των προσφύγων, καμιά φορά χρησιμοποιήθηκαν ειδικοί τεχνίτες
Απόδοση περιουσιών
Όταν έφυγαν οι πρόσφυγες από τους τόπους τους, άφησαν την ακίνητη και κινητή περιουσία τους πίσω. Όταν παλιννόστησαν, όμως τη βρήκαν καταπατημένη,
Η Π.Κ. Επιτροπή επικαλέστηκε την προστασία των Συμμαχικών Αρχών, κυρίως της Ύπατης Αγγλικής Αρμοστείας, η οποία ανέλαβε ενεργό μέρος για την αποκατάσταση των Χριστιανών προσφύγων εν γένει. Σχηματίστηκε, από τον Ιανουάριο 1919, ιδιαίτερο τμήμα «Παρά τη Αγγλική Αρμοστεία» ή το διακοινοτικό δικαστήριο , αποτελούμενο από τον Διευθύνοντα Στρατηγό ΔΙΙΔΣ για τους Έλληνες και ΜΠΙΝΝΣ για τους Αρμενίους, Η ακίνητη περιουσία στην Αν. Θράκη, στα Μικρασιατικά Παραλία της Προποντίδας και σε πολλά μέρη αποδόθηκε στους παλιννοστήσαντες,
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
1) 250,000 ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΘΕΝΤΕΣ ΕΤΥΧΑΝ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ
2) 150,000 ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΒΟΗΘΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ ΣΤΗΣ ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ
3) 126 ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΠΟ ΕΡΕΙΠΙΑ ΑΝΑΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΑΝ
4)ΧΑΡΗ ΔΕ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΚΗΣ ΠΛΕΙΟΨΗΦΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΧΟΡΗΓΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΤΗΝ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΥΡΩΝ .
( Π.Κ.Ε. σελ. 60 )
ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ
Ευθύς μετά την ανακωχή, έγινε κάποια σκέψη για εγκατάσταση των Ποντίων στην πατρίδα τους. Αργότερα, όμως, η ιδέα εγκαταλείφθηκε διότι οι διωγμοί συνεχίστηκαν δριμύτεροι από πριν
ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ( ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΜΥΡΝΗΣ)
Η εγκατάσταση σε αυτή την περιοχή αποτελεί ένα εντελώς διαφορετικό κεφάλαιο διότι πραγματοποιήθηκε με τη μέριμνά της Ελληνικής διοίκησης στη Μ. Ασία . Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Ελλάδα , αποφάσισε να παλιννοστήσουν πρώτα κυρίως εκείνοι που ήταν οικονομικά ανεξάρτητοι, μετά οι χειρώνακτες γιατί αυτοί θα έβρισκαν τους πόρους από το προϊόν της εργασίας τους ήδη από την πρώτη μέρα της εγκατάστασης.
ΤΑ ΟΡΦΑΝΑ
Διαβάζοντας ότι σχετικό με τα παιδιά της περιόδου αυτής δεν μπόρεσα να εξακριβώσω τον αριθμό των χαμένων παιδιών .Οι πηγές αναφέρουν μόνο αυτά που έχουν σωθεί. Αλλά υπάρχουν και αυτά πού χαθήκαν .Πώς να μετρήσει κανείς τα ορφανά του Πόντου που φορτώνονταν μέσα σε άθλιες βάρκες οι οποίες αφήνονταν αδέσποτες να ανοιχτούν στο πέλαγος και ποτέ δεν γυρνούσαν πίσω ( Αιλιανός σελ. 64)
Υπάρχουν παιδιά που πέθαναν από τις κακουχίες. Πάρα πολλά παιδιά περιπλανώντε στην ύπαιθρο , άλλα σώθηκαν άλλα χάθηκαν. Συχνά βλέπει κανείς σε μια πηγή ένα αριθμό ορφανών σε κάποιο ορφανοτροφείο και μετά στο αρχείο ο αριθμός αυτός να πολλαπλασιάζετε. Γι’ αυτό τον σκοπό δεν είναι σωστό να μετράει κανείς μόνο τα παιδιά των ορφανοτροφείων.
Υπάρχει και μια ομάδα ορφανών που δεν μπορούμε να τα μετρήσουμε που είναι πιο τυχερά μες την ατυχία τους . Αυτά που οι χήρες μάνες τους στην Κωνσταντινούπολη μπόρεσαν να εργαστούν και δεν τα πήγαν σε άσυλα
Στην Κωνσταντινούπολη συγκεντρώθηκαν ορφανά από όλες τις υπό διωγμό περιοχές .Τα παιδιά αυτά ακολουθούν μια δαιδαλώδη διαδρομή , πρώτο διότι τα συστηματικά ορφανοτροφεία πριν την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου επιτάσσονται από το στρατό και δεύτερο διότι σ’ αυτά προΰπήρχαν και ορφανά που δεν ήταν προσφυγόπουλα κι’ έτσι τα πράγματα περιπλέκονται .
Τα ορφανά των μετατοπισμένων ομογενών τα συναντάμε σε κτίρια που δεν ήταν κτισμένα γι’ αυτό τον σκοπό . Το περιοδικό Εκκλησιαστική Αλήθεια στις 15 Σεπτεμβρίου του 1917 γράφει ότι στο Πέρα υπήρχαν δύο ορφανοτροφεία . Στο Γαλατά και στην Ξυλόπορτα από ένα τα οποία και αριθμούσαν συνολικά περίπου 500 ορφανά.
Στις αρχές του 1919 τα συναντούμε πάλι με τη βοήθεια του Πετμεζά που γράφει στην Έκθεση του ότι στο Πέρα υπήρχαν 19 ορφανά , στο Γαλατά 80, στην Ξυλόπορτα 80 και στα Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα (Βαλουκλή) 480. Στις επαρχείες επίσης περνούν τον πόλεμο σε διάφορα ακατάλληλα κτίρια που δεν ήταν κτισμένα γ’ αυτόν τον σκοπό , όπως μεγάλα η μικρά κτίρια, σπίτια, σχολεία κ.τ.λ . Τα περισσότερα όμως περιπλανώμενα στην ύπαιθρο , άρρωστα, νηστικά και γυμνά.
Επίσης πολλά παιδιά υπήρχαν σε μουσουλμανικά χωριά, σπίτια και ορφανοτροφεία. Η Εκκλησιαστική Αλήθεια στον τόμο ΑΖ’ 15 Σεπτεμβρίου του 1917 αναφέρει «τους δια διαφόρους αιτίας αποσπασθέντας εις τα κυβερνητικά ορφανοτροφεία ή εις τας μουσουλμανικάς οικίας χριστιανόπαιδας » , χωρίς να αποδοθούν στις Ελληνικές κοινότητες , γεγονός που ανάγκασε το Πατριαρχείο να διαμαρτυρηθεί στις τουρκικές αρχές και αυτός είναι ο λόγος που η Τουρκική Κυβέρνηση διέταξε τις κυβερνιτικές αρχές να τα παραδώσουν στις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές.
Η διαταγή αυτή κοινοποιήθηκε στους μητροπολίτες , οι οποίοι διαταχθήκαν να προβούν μετά από επισταμένης εξακριβώσεις , στην παραλαβή των ορφανών της περιοχής τους , εξισλαμισθέντων ή μη , και σε περίπτωση άρνησης να καταγγέλλουν την κατάσταση στις τοπικές αρχές και εις το Πατριαρχείο .
Παρ’ όλες όμως αυτές τις προσπάθειες τα παιδιά δεν παραδόθηκαν . Μόλις κηρύχτηκε η ανακωχή η Π.Κ Επιτροπή αναγκάστηκε να αποταθεί στο ιδιαίτερο τμήμα «παρά την Αγγλική Αρμοστεία», με αποτέλεσμα να πάρει πίσω τα ορφανά. Παράλληλα περισυνέλλεξε κι άλλα ορφανά από την επαρχία και την ύπαιθρο , τα παρέδωσε σε 16 Άσυλα της Κωνσταντινούπολης και στις επαρχείες , τα οποία συντηρούσε με μηνιαία επιδόματα .
Τα άσυλα όμως αυτά είχαν πολλά οικονομικά προβλήματα, διατρέχοντας τον φόβο να κλείσουν . Τότε επενέβη το Ελληνικό Υπουργείο Περιθάλψεως μέσω του Πατριωτικού Ιδρύματος , τα στήριξε και ίδρυσε καινούργια. Επίσης η Π.Κ.Ε. σε δεύτερη προσπάθεια περισυνέλλεξε και εκατοντάδες άλλα ορφανά που δεν μπόρεσαν να περισυλλεγούν προηγουμένως.
Μετά την ανακωχή στην Κωνσταντινούπολη και μετά την προσφυγή στο δικοινοτικό δικαστήριο τα συστηματικά ορφανοτροφεία αρχίζουν επαναλειτουργούν τον Μάρτιο του 1919 .Φιλοξενούν όλα αυτά τα παιδιά καθώς και εκείνα των Κεμαληκών διωγμών .
Μεριά από τα ορφανοτροφεία χάρη του αρχείου μου βλέπουν για πρώτη φορά το φως της ημέρας στο βιβλίο μου
Ας αναφέρουμε ονομαστικά τώρα τα ορφανοτροφεία που λειτούργησαν την περίοδο της ανακωχής στην Κωνσταντινούπολη τον Πόντο την Αν , Θράκη και την Καισαροκαππαδοκία
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
Oρφανοτροφείον Πέραν…………………………… ορφανά 220
Ορφανοτροφείον θηλέων Χάλκης …………… … ορφανά 380
Ορφανοτροφείον αρρένων Πρινγκήπου……………ορφανά 820.
Νηπιοτροφείον Παντειχίου Κωνσταντινουπόλεως .. ορφανά 200
Εφηβείον Φαναρίου …………………………………ορφανά 60
Άσυλον ορφανών Διπλοκιονίου (Μπεσίκτας)………….ορφανά 48
( Αιλιανός σελ . 236)
Άσυλον ορφαν. επαιτών Μεσαχώρου……….( Αρχείο Α. Κυριαζή)
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Μικτόν Αδριανουπόλεως.. ( από το Αρχείο )………….ορφανά 130
Μικτόν 40Εκκλησιών……………………..……………..ορφανά 70
Μικτόν Καλλιπόλεως …………………………………..ορφανά 93
Μικτόν Χώρας ……… .,,.( από το αρχείο )…………… ορφανά 49
(Αιλιανός 232)
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΑ ΠΟΝΤΟΥ
Ορφανοτροφείον Κοτυόρων-Ordu……………………ορφανά 100
Ορφανοτροφείον Σινώπης ……………………………ορφανά 70
Ορφανοτροφείον Πάφρας……………………………ορφανά 232
Ορφανοτροφείον Τοκάτης……………………………..ορφανά 50
Ορφανοτροφείον Τραπεζούντος ……………………..ορφανά 100
Ορφανοτροφείον Κερασούντος……………………….ορφανά 250
Ορφαν. Αμισού (Σαμψούντος)…..…(από το Αρχείο)…ορφανά 375
Μουλανζάκης (πλησίον Κερασούντος).………………ορφανά 100
Ορφανοτροφείον Ακ Δαγ Μαντέν ………………… ..ορφανά 100
( Αιλιανός 236 )
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΑ ΚΑΙΣΑΡΟΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ
Ορφανοτροφείον Κίσκε……(από το αρχείο) ……….ορφανά 370
Ορφανοτροφείον Ζινδζί-Δερέ(Ζινζίρ Ντερέ)(από το αρχείο)Άγνωσ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Εδώ τελειώνει η πρώτη και η πιo άγνωστη προσφυγιά της Ρωμιοσύνης . Από το 1922 και μετά αρχίζει η πιο γνωστή με την καταστροφή της Σμύρνης
Βιβλιογραφία
–Αιλιανού Μιχ. Χρ., Υπουργείο Περιθάλψεως: Το Έργο της Ελληνικής Περιθάλψεως, εκδ. Γραφείον Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, εν Αθήναις 1921.
–Άρη Κυριαζή. Παλιννόστηση στις Γλυκές Πατρίδες,1918-22 εκδ. Φανάριον . Αθήνα 2003
-Αρχείο Άρη Κυριαζή
– Αρχείον Πόντου: Η εκκλησία Τραπεζούντος, τομ. Δ’ και Ε’ Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Τυπογραφείον “Εστία”, Αθήναι 1933.
– Asan Ömer, Pontos Kültürü,εκδ., Belge Yayιnlarι, στο Bilim Dizisi, Ίstambul 1996.
– Ασβέστη Μαρία Β., Επαγγελματικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας, εκδ. Επικαιρότητα 1980.
– Βαλαβάνη Γεωργίου Κ., Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, εκδ., Α/φων Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1986.
– Δάμτσα Νικολάου Εμμ., Η Αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. της Εφημ. των Κωνσταντινουπολιτών “Ο Πολίτης”, Αθήνα 1982.
– “Εκκλησιαστική Αλήθεια“, Σύγγραμμα Περιοδικών, εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Κων/πόλει [επανεκδόθηκε από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1991].
– Ευσταθιάδη Στάθη Δρα, Τα Τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
– Ελληνόφωνη Κων/πολίτικη Εφημερίδα της εποχής “Η Πρόοδος –Ίstanbul 1920,editor Clarence Richard Johnson, M.A., μτφρ. στα Τουρκικά Sοnmez Taner, εκδ. Tarih Vakfι Yurt Yayιnlarι, Ίstanbul 1995 [τίτλος πρωτοτύπου Constantinople Today,The Macmillan Company, New York, 1922].
– Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: 1913-1941, Εκδοτική Αθηνών, 1975.
– Καμαράδου – Βυζαντίου Γεωργίου, Τα Ελληνικά Ταταύλα, Αθήνα 1980.
– Κουβαρά Ελευθερίου Ε., Ευρετήριο και Χάρτης των αρχαίων πόλεων της Δ. Μικρασίας.
– Μαγκριώτη Γιάννη Δ., Η έπαλξη του Ελληνικού Βορρά, εκδ. Ρήσος.
– Μαύρη Βίβλος των Μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού. Από την Ανακωχή μέχρι τέλους του 1920, εκδ. του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Κων/πόλει 1920.
– Μήλλα Ακύλα Η Πρίγκηπος, εκδ. Σύλλογος Ιστορική και Λαογραφική Έρευνα “Η Μνημοσύνη”, επιμέλεια εκδόσεων ΜΕΛΙΣΣΑ.
– Μήλλα Ακύλα Η Χάλκη των Πριγκηποννήσων, εκδ. Ιστορικές και Λαογραφικές Εικόνες “Η Μνημοσύνη”, επιμέλεια εκδόσεων ΑΓΡΑ.
– Παπαδόπουλου Ανθίμου, Χρύσανθος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών ο από Τραπεζούντος.
– Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή. Υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών. Η περίθαλψις και η εγκατάστασις των εν Τουρκία προσφύγων, Τυπογραφείο Κων. Μαυρίδου και Αλευρόπουλου, εν. Κων/πόλει 1921.
– “Πυρσός”, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1933.
– Σβολοπούλου Δημ. Κ., Η Θράκη υπό την Ελληνικήν Διοίκησιν, Κων/πολις 1922.
– Σταμούλη-Σαράντη Ελπινίκη, Από την Ανατολική Θράκη. Η Σηλυβρία με τα γύρω χωριά.
– Σταυρίδου Βασιλείου Θ., Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι 1860-Σήμερον Α’ Ιστορία, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – Επιστημονικαί πραγματείαι
– Το Πατιρωτικόν Ίδρυμα εις τας Νέας χώρας Θράκην και Μικρασίαν. Αι επίσημαι εκθέσεις των Αποστολών, υπό της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Αλυτρώτων, εκ των Εκδοτικών Καταστημάτων “ΘΑΡΡΟΣ”.
– Υπουργείον Περιθάλψεως: Πίνακες Στατιστικοί, Συνοπτικοί και Ερμηνευτικοί της περιθάλψεως των Προσφύγων 1917, 1920, εκ των Τυπογραφικών Καταστημάτων του Θεοδωρόπουλου, εν Αθήναις 1920 (αρχείο Α. Κυριαζής).
– Χατζηϊωαννίδη Ηλία, Επαρχία Όφεος, Κατερίνη 1963.
– Χριστιανική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια.
