Διάλεξη του Τάκη Τσακίρη στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο της Σμύρνης 21/5/2013 για την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης.
Γεννήθηκα στη Σμύρνη… πριν 120 χρόνια! Δεν ήμουν εγώ, ήταν ο πατέρας μου ο Γιώργος που μεγάλωσε στο Κουκλουτζά της Σμύρνης. Το 1922 με την καταστροφή ήλθε στην Μητέρα Ελλάδα. Αργότερα γνώρισε την Μαρίτσα εκ Σμύρνης, τη μητέρα μου…
Από τα πρώτα χρόνια της ζωής μου η Σμύρνη με στοίχειωνε, με μάγευε… μου μιλούσε στην καρδιά και στην ψυχή… Για χρόνια περίμενα τη σωστή στιγμή για να εμβαθύνω στην Ιστορία της Ευαγγελικής Σχολής.
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, η κορωνίδα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Ιωνίας
Τον 17ο αιώνα άρχισαν να ιδρύονται ελληνικά σχολεία από κοινότητες αλλά και από ιδιώτες σε πολλές πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως αποτέλεσμα της οικονομικής άνθησης των Ελλήνων. Εκτός από την περίφημη Μεγάλη του Γένους Σχολή (που ιδρύθηκε αμέσως μετά την Άλωση), αξιόλογα πνευματικά κέντρα λειτούργησαν σε πολλές πόλεις.
Μεγάλα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Μικράς Ασίας ήσαν:
-Το Γυμνάσιο Ανδριανουπόλεως – Η Ακαδημία των Κυδωνιών
-Το Φροντιστήριο Τραπεζούντος, Πόντου – Η Μαράσλειος Σχολή, Φιλιππούπολη
Πρώτη μετά τη Μεγάλη του Γένους Σχολή ήταν η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης
Επίσης ιδρύθηκαν αργότερα: το Ζωγράφειο Γυμνάσιο, το Ιωακείμειον Παρθεναγωγείο, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, το Ομήρειο Παρθεναγωγείο, η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης.
Κορωνίδα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Ιωνίας υπήρξε η περίφημη Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Ήταν ο φωτεινός πνευματικός φάρος ολόκληρης της Μικρασίας, που είχε στη μετόπη του ως έμβλημα: «Αρχή σοφίας φόβος Κυρίου». Ιδρύθηκε στα 1733 και επί δύο αιώνες υπήρξε το σημαντικότερο κέντρο εκπαίδευσης που σκόρπιζε το φως της μάθησης σ’ όλη την Ανατολή. Τρεις φορές, στη μακρόχρονη ιστορία της, η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης καταστράφηκε από πυρκαϊά και τρεις φορές ξαναχτίστηκε!!
Αυτό το «Τέμενος της Γνώσης» το 1922 έτοιμο, ολοκληρωμένο όπως ήταν-η μοίρα είχε άλλα σχέδια-δεν επέπρωτο να λειτουργήσει… να γεμίσει με καθηγητές και Ελληνόπουλα, ν’ αντηχήσουν οι φωνές των μαθητών στους διαδρόμους και στις τάξεις… Μόλις 2 μήνες μετά την ολοκλήρωσή του ήλθε η Καταστροφή της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922.
Πρώτος ο Ματθαίος Παρανίκας το 1885 (Διευθυντής της Σχολής) και αργότερα οι Σωκράτης και Χρήστος Σολομωνίδης συνέταξαν και ετύπωσαν την Ιστορία της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης -ολοκληρωμένη εργασία και πηγή για κάθε μελετητή.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:
Στις αρχές του 18ου αιώνα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γαβριήλ απέστειλε στη Σμύρνη έναν αξιόλογο δάσκαλο της εποχής, τον Αδαμάντιο Ρύσιο, (παππού του Αδαμάντιου Κοραή), για να διδάξει τους νέους της πατρίδας του. Το 1708, όταν ο Ρύσιος έφτασε στη Σμύρνη, ίδρυσε το Σχολείον Χριστού, (το πρώτο ελληνικό κοινοτικό σχολείο). Δέκα χρόνια αργότερα ο Ρύσιος παραιτήθηκε και τη θέση του πήρε ο Ιωάννης Δενδρινός από την Ιθάκη, που αργότερα έγινε μοναχός και πήρε το όνομα Ιερόθεος. Την περίοδο εκείνη, η σχολή αντιμετώπιζε σημαντικά οικονομικά προβλήματα και κινδύνευσε να κλείσει. Έτσι, ο Μητρ. Σμύρνης Ανανίας ανέλαβε την πρωτοβουλία ανασυγκρότησής της.
Έτος ίδρυσης της Ευαγγελικής Σχολής
Το 1733 ο μοναχός Ιερόθεος Δενδρινός και οι πρόκριτοι Παντολέων Σεβαστόπουλος, Γεώργιος Όμηρος και Γεώργιος Βιτάλης επανίδρυσαν το σχολείο. Αυτοί οι 4 «αγνοί πατριώτες» ιδρύουν ένα μεγάλο Εθνικό Σχολείο, στην ίδια θέση στον επάνω Μαχαλά που έμελλε να καταστεί «Πνευματική Εστία της Μάθησης» όχι μόνο της Σμύρνης, αλλά και ολοκλήρου του Ελληνισμού.
Αυτοτέλεια-Αυτονομία της Ευαγγελικής Σχολής-Αγγλική προστασία
Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης ήταν ανεξάρτητη από κάθε εκκλησιαστική και πολιτική αρχή. Κανείς δεν είχε το δικαίωμα να επεμβαίνει στα εσωτερικά της, στο πρόγραμμα σπουδών και λειτουργίας της. Η αυτονομία αυτή κατοχυρώθηκε το 1773 από τον ιδρυτή της Π. Σεβαστόπουλο, όταν έθεσε την Ευαγγελική κάτω από την προστασία της αγγλικής κυβέρνησης.
Αργότερα το 1810 ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ εξέδωσε Αυτοκρατορικό Βεράτιο (διάταγμα) για την προστασία της περιουσίας της σχολής και την αναγνώριση του έργου της.
Επίσης, το Οικουμενικό Πατριαρχείο διακήρυξε με σιγίλιο «το αυτόνομον και ανεξάρτητον της σχολής από παντός ιερωμένου και λαϊκού».
Την διοίκηση είχαν οι επίτροποι: 4 (όσοι και οι ιδρυτές της) και στη συνέχεια 12 (όσοι και οι μαθητές του Χρίστου)-αργότερα ονομάστηκαν έφοροι. Η χρηματοδότηση της σχολής προερχόταν από ενοίκια ακινήτων, εισιτήρια, υποτροφίες, ελέγχους και τίτλους μαθητών, δωρεές, εράνους, τόκους, προσφορές της Δημογεροντίας κ.α.
Ονομασία της Ευαγγελικής Σχολής
Η σχολή διαδοχικά ονομάστηκε Σχολείον Χριστού, Μεγάλον Σχολείον, Ελληνικόν Σχολείον, Ευαγγελικόν Φροντιστήριον. Τελικά επικράτησε η ονομασία Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης (δηλ. το εκπαιδευτήριο ρητά αφιερώνεται στον Ιησού Χριστό σαν ένα σχολείο της «Ευαγγελικής Του διδαχής»). Παρά την αυτοτέλειά της, η Ε.Σ. δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τα κοινωνικά, οικονομικά και, κυρίως, πολιτικά τεκταινόμενα. Έτσι η λειτουργία της μπορεί να χωριστεί σε έξι περιόδους.
Τρεις είναι οι σοβαρότεροι παράγοντες που ελάμπρυναν την Ευαγγελική και την κατέστησαν Σχολείο περιωπής, αληθινόν «φάρον και οφθαλμόν» της Μικρασίας.
– Α’: Το αμέριστο ενδιαφέρον και η συμπαράσταση της Αγίας Εκκλησίας μας,
– Β’: Η προσωπικότητα των Γυμνασιαρχών και η αφοσίωση των λειτουργών της,
– Γ’: Η ύπαρξη σπουδαίων ανθρώπων Δωρητών και Ευεργετών της Σχολής.
Α’ Περίοδος της Ευαγγελικής Σχολής (1733-1778_)
Σεισμός και πρώτη Πυρκαγιά
Κατά το διάστημα αυτό η σχολή φιλοξένησε σπουδαία ονόματα του πνεύματος ως μαθητές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος, οι μοναχοί Γεράσιμος και Αγάπιος (ιδρυτές της Σχολής της Δημητσάνας) και ο Αδαμάντιος Κοραής. Η περίοδος αυτή έληξε με τη μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στις 24 Ιουνίου 1778 και μετέτρεψε την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης σε ερείπια.
Ένας τρομερός σεισμός και μια πυρκαϊά που επακολούθησε «κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος της Σμύρνης και τη Σχολή». Ο Ιερόθεος βλέπει μπρος στα πόδια του τα ερείπια της Σχολής, για την οποία εκλέχθηκε ως ισόβιος Διευθυντής. Η λύπη του είναι βαθύτατη-η ψυχή του όμως δεν λυγίζει! Η καρδιά του γέροντα παίρνει ελπίδα από τον Θεό και με όλες του τις δυνάμεις προσπαθεί να πείσει τους «φιλογενείς και φιλοχρίστους άνδρας» να ξαναχτίσουν την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Η φωνή του εισακούσθηκε. Ένας νέος ευεργέτης γεννήθηκε, ο Ιωάννης Κανάς. Μέσα στην ψυχή του ανδρός, έπεσε ο σπόρος ο καλός και έδωσε τον πνευματικό του καρπό.
Β’ Περίοδος (1779-1821)
Διαμάχη Εκπαιδευτική μεταξύ Ευαγγελικής Σχολής και Φιλολογικού Γυμνασίου
Μετά την καταστροφή της σχολής, ο επιχειρηματίας Ιωάννης Κανάς ανέλαβε να την οικοδομήσει εκ νέου, στην ίδια θέση. Έτσι ξεκίνησε η δεύτερη περίοδος λειτουργίας της, η οποία
διήρκεσε έως την έναρξη της Επανάστασης του 1821. Σε αυτή την περίοδο εντάσσεται και η ρήξη της Ευαγγελικής Σχολής με τους νεωτεριστές υπέρμαχους του Διαφωτισμού όπως ο Αδαμ. Κοραής. Αυτοί ίδρυσαν το 1809 τη Νέα Δημόσια Σχολή, που αργότερα πήρε την
επωνυμία Φιλολογικόν Γυμνάσιον και λειτούργησε, κατά κάποιο τρόπο, ως αντίποδας της Ευαγγελικής Σχολής. Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο δίδαξαν φωτεινά πνεύματα, όπως ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου, οι Σοφοκλής και Στέφανος Οικονόμου και ο
Διονύσιος Πύρρος κ.α. Σταδιακά, το Φιλολογικό Γυμνάσιο ξεπέρασε την Ευαγγελική τόσο σε γνωσιολογικό όσο και σε μεθοδολογικό επίπεδο!
Την ίδια περίοδο, η Ευαγγελική άρχισε να χάνει την αίγλη της, καθώς παρέμενε προσηλωμένη σ’ ένα λιτό και πεπαλαιωμένο διδακτικό πρόγραμμα. Προκειμένου να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και τις απαιτήσεις της εποχής, οι έφοροι κάλεσαν μια μεγάλη προσωπικότητα,
τον Θεόφιλο Καϊρη από την Άνδρο, για να διδάξει φιλοσοφία και μαθηματικά. Η ανάκαμψη υπήρξε άμεση και εντυπωσιακή. Η έριδα μεταξύ Ευαγγελικής και Φιλολογικού Γυμνασίου οξυνόταν συνεχώς, με αποκορύφωμα το κλείσιμο του Φιλολογικού. Το 1820 οι δημογέροντες προστάτες του Φιλολογικού συμφιλιώθηκαν με τους επιτρόπους της Ευαγγελικής και υπό την αιγίδα του Επισκόπου Σμύρνης, διόρισαν διευθυντή τον Βενιαμίν Λέσβιο-σημαντικό διδάσκαλο του Γένους.
Γ’ Περίοδος: 1824-1842
Κανονισμός Λειτουργίας της Ευαγγελικής Σχολής-Δεύτερη Πυρκαγιά
Η σχολή επαναλειτούργησε το 1824, όταν κόπασε σχετικά η ταραχή που δημιούργησε η Επανάσταση. Διευθυντής ορίστηκε ο Αβράμιος Ομηρόλης, άνθρωπος προοδευτικών αντιλήψεων, ο οποίος ανασυγκρότησε πλήρως τη σχολή.
Ο διευθυντής αυτής δεν ήταν πλέον ιερωμένος αλλά λαϊκός. Μόνο ο διδάσκαλος των θρησκευτικών ήταν κληρικός και συγχρόνως ιεροκήρυκας της πόλης. Για α’ φορά προσλήφθηκε διδάσκαλος Γαλλικής, αργότερα Ιταλικής και Αγγλικής!
Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης διαιρέθηκε σε δύο τμήματα, το ανώτερο και το κατώτερο. Οι μαθητές διδάσκονταν κατά την αλληλοδιδακτική λεγόμενη μέθοδο (την πρώτη σ’ όλη την Ανατολή).
Τα ιδανικά της Σχολής ήσαν: Αλήθεια, Τελειότης, Σοφία, Δικαιοσύνη.
Συντάχθηκε επίσης ο α’ Κανονισμός Λειτουργίας της Σχολής. Η Σχολή έφθασε σε τελειότητα και πληρότητα σπάνια για εκπαιδευτικό ίδρυμα. Πρωταρχικό άρθρο του Κανονισμού: «Ο φόβος του Θεού, όστις είναι η βάσις όλων των χρεών του μαθητού και της προόδου του».
Η Ε.Σ. χρησιμοποιούσε δύο σφραγίδες: Η α’ που κρατούσε ο Πρόεδρος της Εφορείας για επίσημα έγγραφα, έφερε σε κύκλο: «Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης 1773» και εσωτερικά «Αρχή Σοφίας φόβος Κυρίου». Η β’ για έγγραφα εσωτερικής υπηρεσίας, απεικόνιζε την Αμαζόνα «Σμύρνα».
Το 1842 μια μεγάλη πυρκαγιά που εξερράγη στην περιοχή κατέστρεψε την Ευαγγελική (εκτός από βιβλιοθήκη, αλληλοδιδακτικό σχολειό και αποθήκες). Ο Σχολάρχης Σακελλάριος καταφεύγει με τους μαθητές και τους δασκάλους του στο ναό της Αγ. Φωτεινής.
Δ’ Περίοδος: 1843-1860
Η Ευαγγελική Σχολή Γυμνάσιο
Το κτήριο της Σχολής ξαναχτίστηκε με δωρεές των αποφοίτων της Ευαγγελικής που ήταν εγκατεστημένοι στις μεγάλες εμπορικές πόλεις της Δύσης (Μασσαλία, Τεργέστη, Λιβόρνο, Λονδίνο, Αλεξάνδρεια και αλλαχού…)
Αξιόλογοι διευθυντές φροντίζουν την πνευματική ανύψωσή της και την αύξηση του κύρους της. Η Σχολή διαιρείται σε δύο τμήματα: Το τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο και το Τετρατάξιο Γυμνάσιο. Τότε η Σχολή ονομάζεται Γυμνάσιο και ο Διευθυντής της Γ. Χρυσοβέργης λαμβάνει τον τίτλο του Γυμνασιάρχη.
Αξίζει ν’ αναφέρουμε τα εξής χρήσιμα στην ιστορική διαδρομή της Σχολής.
Ευεργέτες: Ήταν σημαντικά μέλη της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Σμύρνης το 18ο και 19ο αιώνα (μεγαλοκαταστηματάρχες, λόγιοι, επιχειρηματίες κτλ). Επίσης έμποροι που έμεναν σε μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις και ήσαν παλαιοί μαθητές της. Με αυτόν τοντρόπο, η Σχολή απέκτησε μεγάλη κινητή και ακίνητη περιουσία. (Συμβόλαια ακινήτων).
Σοφίειον
Η Σοφία Κιουπετζόγλου, συνεχίζοντας τις ευεργεσίες της αγόρασε στα 1902 μεγάλο γήπεδο στην οδό Ρόδων και με δαπάνη της ανήγειρε ευρύχωρο
και ωραιότατο κτίριο, που χρησίμευσε ως εξατάξιο δημοτικό σχολείο. Προς τιμήν της δωρητρίας το σχολείο ονομάστηκε από το όνομά της «Σοφίειον», και εθεωρείτο το καλύτερο «εξάρτημα» της Ευαγγελικής Σχολής. Η Σοφία Κιουπετζόγλου απέθανε σε ηλικία 92 ετών, τον Ιανουάριο του 1904, η δε κηδεία της έγινε πάνδημη με εκατοντάδες μαθητές και χιλιάδες γονείς και λαού της Σμύρνης να συμμετέχουν στη νεκρώσιμη πομπή… όπως έγραψε η Εφημερίδα «Αμάλθεια» 8 Ιανουαρίου 1904.
Επικήδειο λόγο εκφώνησε ο Γυμνασιάρχης της Ευαγγελικής Σχολής Γεώργιος Σωτηρίου. Η Σοφία Κιουπετζόγλου, εκτός από τις μεγάλες δωρεές της που έκανε ζώντας, άφησε χιλιάδες λίρες σε κληροδοτήματα: στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο, στο Ορφανοτροφείο, στο Νεκροταφείο, στο Ταμείο των Πτωχών και σε 24 ενοριακές σχολές της Σμύρνης και των περιχώρων της.
Κατά το τελευταίο έτος της λειτουργίας του (1922) το Σοφίειον είχε 306 μαθητές και 6 διδασκάλους.
Οι εξετάσεις των τελειοφοίτων του Σοφιείου ήσαν αυστηρότατες, τόσο οι γραπτές, όσο και οι προφορικές. Οι τελευταίες γίνονταν με την παρουσία των γονέων και των κηδεμόνων των μαθητών, συνήθως δε παρευρίσκετο και ο ελληνομαθής Τούρκος επιθεωρητής της δημοτικής εκπαιδεύσεως Μιδχάτ εφέντης, που πολλές φορές συνήθιζε ν’ απευθύνει στους εξεταζόμενους μαθητές ερωτήσεις. Ο δημοσιογράφος Σταύρος Κουκουτσάκης αφηγείται στην Εφημερίδα του «Νέα Σμύρνη» 24 Μαρτίου 1956 σχετικά το ακόλουθο χαρακτηριστικό επεισόδιο, που δείχνει το πατριωτικό πνεύμα των Ελληνοπαίδων της Σμύρνης:
Υ/1
“– Πώς λέγεται” ερωτά ο Μιδχάτ, “η πόλις που βρισκόμαστε και κατοικεί η οικογένειά σου;”
– “Σμύρνη”, απαντά ο μικρός.
– “Άφερίμ”, είπε ο Μιδχάτ. “Και σε ποιο κράτος ανήκει η Σμύρνη;”
– “Στη Μικρασία”, απαντά χωρίς πονηρία ο μικρός.
Αυτό δεν το περίμενε ο Τούρκος επιθεωρητής, αλλ’ εκούνησε το κεφάλι του με συγκατάβαση.
– “Έστω… καλά”, είπε. “Και ποιος σ’ αυτή τη χώρα είναι σήμερα Σουλτάνος, δηλαδή βασιλιάς;” ·
– “Ο Γεώργιος ο Πρώτος!”, απήντησε αμέσως με στόμφο ο μικρός, υψώνων υπερήφανα το κεφάλι του για την «επιτυχή» απάντηση! Η Ευαγγελική Σχολή διατηρούσε’ παλαιότερα (1836-1843) και «νηπιακόν σχολείον», καθώς και «αλληλοδιδακτικόν σχολείον» (1846-1847).
Αριθμός Σπουδαστών
Δεν διαθέτουμε στοιχεία για τον αριθμό των μαθητών το 18ο αιώνα. Το 1822, γνωρίζουμε ότι οι μαθητές ήταν περίπου 200. Ο αριθμός τους αυξήθηκε σταδιακά: 1840-220, 1870-860, 1880-1200, 1922-1500! σύμφωνα με ορισμένες πηγές (συμπεριλαμβάνονται και οι μαθητές των παραρτημάτων της).
Δημοτικά της Ευαγγελικής: Διατηρούσε 5 εξατάξια δημοτικά σχολεία σε συνοικίες της Σμύρνης-τα ονομαστά εξαρτήματα: Το Σοφίειον (1836), του Φασουλά (1896), το Κιουπετζόγλειο, της Άνω Συνοικίας, του Τιμίου Σταυρού. Κατόπιν φοιτούν στην Ε.Σ.
- Η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο ήσαν επίσης σημαντικά παραρτήματα της σχολής.
Το 1838 μερικοί νέοι της Σχολής, υπό την επίβλεψη της διεύθυνσης, ανέλαβαν την τακτοποίηση της μικρής ακόμη τότε βιβλιοθήκης και είχαν ιδρύσει ένα είδος Επιστημονικού
Συλλόγου, τον οποίο ονόμασαν «Μουσείο». Τα μέλη του συλλόγου συνέρχονταν στο Αναγνωστήριο, για να μελετούν διάφορα βιβλία και τις Κυριακές να δίνουν διαλέξεις σ’ επιστημονικά θέματα. Επίσης φρόντιζαν να συλλέγουν διάφορα αρχαιολογικά αντικείμενα. Ο σύλλογος αυτός θεωρείται ο πρώτος επιστημονικός σύλλογος Ελλήνων στην Ανατολή. Αργότερα ονομάστηκε «Φιλολογικό Μουσείο» ως Κέντρο της πνευματικής κίνησης της Σμύρνης.
- Επίσης και το Ελληνικό Τυπογραφείο της σχολής (1830) που λειτούργησε καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, υπήρξε αστείρευτη πηγή των ελληνικών γραμμάτων.
Ε’ Περίοδος: 1861-1914
Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης αναγνωρίζεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών
Επέκταση της Σχολής σε Τμήματα και Παραρτήματα-Γ’ Πυρκαγιά
Την διεύθυνση ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος από την Τραπεζούντα. Στη διάρκεια της θητείας του ολοκληρώθηκε η οργάνωση της σχολής. Οι απόφοιτοι της Ε.Σ. εγγράφονταν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών χωρίς εξετάσεις, βάσει προνομίου που τους παραχωρήθηκε το 1862. Το 1872, λόγω της τεράστιας αύξησης των μαθητών, (1.200), οικοδομήθηκε παράρτημα στη συνοικία της Αγίας Αικατερίνης.
Το 1878 τη διεύθυνση ανέλαβε ο Ματθαίος Παρανίκας, ο οποίος κατέγραψε την ιστορία της σχολής σε σύγγραμμα που εκδόθηκε το 1885 (όπως αναφέραμε στην αρχή).
Η Σχολή απέκτησε και καινούργια βόρεια πτέρυγα με τη χρηματική βοήθεια του ευεργέτη Ιωάννη Μαρτζέλλα, όταν το 1881 η παλιά βόρεια πτέρυγα πυρπολήθηκε. (Γ’ Πυρκαγιά)
Όλα αυτά τα χρόνια, και μέχρι το 1914, η σχολή ήκμαζε και συγκέντρωνε μαθητές από όλη τη Μικρά Ασία και τα κοντινά στις ακτές νησιά. Μάλιστα το 1909, επί γυμνασιάρχη Γ. Σωτηρίου, ιδρύθηκε τετρατάξια Εμπορική Σχολή και σχολή ξένων γλωσσών, ενώ το επόμενο έτος τριτάξιο Διδασκαλείο για την εκπαίδευση δημοδιδασκάλων (δηλ. τη διδασκαλία και διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στο εσωτερικό της Μ. Ασίας).
Αλλά ποια ήταν η Σμύρνη της Ιωνίας, της Μικράς Ασίας εκείνα τα χρόνια;
Α: Οι Σμυρνιοί και η ζωή τους
Στην πανέμορφη Ιωνία διαμορφώθηκε ένας ιδιαίτερος τύπος ανθρώπου. Μ’ έναν ξεχωριστό τρόπο στη θέα της ζωής, στη φιλοσοφία της ζωής… Καλόγουστοι οι Σμυρνιοί, με ζεστή καρδιά και οξύ πνεύμα-παρά την ύπαρξη του δυνάστη-ζούσαν όμορφη ζωή. Σκληροί δουλευτάδες, πρώτα η δουλειά και μετά το γλέντι. Κάθε βράδυ, αν ήταν βολετό.
Εκδρομές και πανηγύρια στα προάστια. Εραστές κάθε ωραίου στη ζωή, καλοφαγάδες, απολάμβαναν τα μεζεδάκια της σμυρνέϊκης και βυζαντινής μαγειρικής. Κοσμικοί και θεατρόφιλοι και βιβλιόφιλοι, αγαπούσαν την καλή συντροφιά στα σπίτια τους, τη βεγγέρα, το χορό, τη μουσική, τον αθλητισμό, τα πλούσια χρυσαφικά για τις γυναίκες τους. Πλούσιοι και φτωχοί. Το κέφι των Σμυρνιών ήταν ασυγκράτητο: τ’ ονομαστό «Τσακίρ κέφι».
Θρήσκοι και δημοκράτες, ρομαντικοί και ρεαλιστές με πνευματικά ενδιαφέροντα και βαθιά προσηλωμένοι στην εθνική παράδοση, στις αξίες της ζωής…
Β: Οικονομική ζωή
Όλη η ανάπτυξη, πνευματική και πολιτιστική, της Σμύρνης, είχε γερά θεμέλια, την οικονομική άνθηση. Σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης, με το λιμάνι της μεγαλύτερο απ’ της Μασσαλίας και του Πειραιά. Η Σμύρνη ήταν προνομιούχα.
Μια στατιστική του 1902, αναφέρει πως διακινήθηκαν στο λιμάνι της εμπορεύματα 260 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων! Κι οι Έλληνες κρατούσαν στα χέρια τους τα 3/4 του εμπορίου. Το δαιμόνιο των Σμυρνίων! Ο Σατωμπριάν έχει γράψει: «Δεν υπάρχει κανένα πολυτελές είδος στο Παρίσι, που να μην το βρεις στο Φραγκομαχαλά». Ένας άλλος προσθέτει: «Ξεχάστε Κων/πολη, Αλεξάνδρεια, Βυρηττό-Η Σμύρνη είναι η πιο κοσμοπολίτικη πόλη!».
Στη Σμύρνη «έβλεπες όλες τις φυλές… Ελβετούς ξενοδόχους, Γερμανούς εμπόρους, Αυστριακούς ράφτες, Άγγλους μυλωνάδες, Ολλανδούς εμπόρους, Ιταλούς χρηματιστές, Ούγγρους γραφειοκράτες, Αρμένιους πράκτορες και Έλληνες τραπεζίτες». Επίσης κυκλοφορούσαν: 11 Ελληνικές εφημερίδες, 7 τουρκικές, 7 αρμενικές, 4 γαλλικές, 5 εβραϊκές και πολλές που εισάγονταν από σχεδόν κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα!
Στα 1919, το 80% της βιομηχανίας βρίσκεται στα χέρια των Ελλήνων. Λειτουργούσαν στη Σμύρνη: Χρηματιστήριο εμπορευμάτων, 11 Τράπεζες και 61 ασφαλιστικές εταιρείες. Και στον εύφορο κάμπο της, μηχανικές καλλιέργειες απ’ το 1911. Είχαν γερούς ανταγωνιστές οι Έλληνες: Τις ξένες μεγάλες εταιρείες, με τα κολοσσιαία κεφάλαια, τα προνόμια, τις νομικές διευκολύνσεις. Κι ακόμα τους ικανότατους Αρμεναίους, τους πανέξυπνους ισραηλίτες. Κι όμως, τα κατάφερναν οι Έλληνες με το σμυρνέικο δαιμόνιο και το δημιουργικό τους πνεύμα.
Γ: Παιδεία
Όταν η Σμύρνη λευτερώθηκε το 1919 (2 Μαϊου) λειτουργούσαν στη ευρύτερη περιοχή αυτής:
Ελληνικά: 250 Σχολειά/900 δάσκαλοι και καθηγητές/40.000 μαθητές!
Τουρκικά: 98 ” / 200 ” ” ” / 6.300 ” !
Ελληνικά: 387 Σχολειά/1947 δάσκαλοι και καθηγητές/63.000 μαθητές!
Τουρκικά: 97 ” / 200 ” ” ” / 6.000 ” !
Το 1922 το νέο κτήριο της Ευαγγελικής είναι έτοιμο να λειτουργήσει! Επίσης το Παν/μιο της Σμύρνης! Ανετέθη η ίδρυση-λειτουργία στον διαπρεπή Μαθηματικό Κ. Καραθεοδωρή.
Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο με 7 Παραρτήματα.
(Εξέθρεψε εκατοντάδες δασκάλες, που στέλνονταν στην Ανατολή, για να τονώσουν την πνευματικότητα και το εθνικό αίσθημα (διέθετε «Πλανητάριο» στην ταράτσα του!).
Το Ομήρειο Παρθεναγωγείο και άλλα πολλά.
Επίσης λειτουργούσαν ξένα σχολειά: Το Αμερικανικό Κολλέγιο για κορίτσια, τα Γαλλικά-Των Αδελφών του Ελέους, Saint Joseph, η Ιταλική Σχολή, επίσης δύο Σχολειά Αρμενίων κ.α.
Παιδεία δυνατή, πανεπιστημιακού επιπέδου!
Δ: Θέατρο-Μουσική-Τέχνες
Απ’ την αρχή του αιώνα, δημιουργήθηκαν ντόπιοι θίασοι, που έπαιζαν ελληνικά έργα, ακόμα και επιθεωρήσεις. Έρχονταν θίασοι από το εξωτερικό-όπερα, οπερέτα. Κάθε καφενείο είχε την ορχήστρα του με κιθάρα, μαντολίνο και τσίτερ. Οι ορχήστρες στις υπαίθριες σκηνές έπαιζαν ανάλαφρες ιταλικές οπερέτες.
Πλούσια η μουσική ζωή στη Σμύρνη. Ωδεία για κλασική μουσική. Ορχήστρες δωματίου, ορχήστρες για τα θέατρα, για τα κέντρα, τα πολυτελή καφενεία, τους χορούς, τ’ αρχοντικά. Μπάντες και χορωδίες στα σχολειά, στους συλλόγους, στα ευαγή ιδρύματα. Υπολογίζεται σε πάνω από 2.500 πιάνα! Δεκατέσσερα ήταν τα κέντρα, όπου έπαιζαν λαϊκές κομπανίες. (Θέατρο Σμύρνης-Παράσταση Όπερας Verdi, Rigoletto 1917).
Σμυρνιοί αρχιτέκτονες και τεχνίτες έχτιζαν εκκλησίες, αρχοντικά και σχολεία. Ζωγράφοι, γλύπτες επιφανείς. Επίσης ανθούσε το λαϊκό κέντημα (τσεβρές), οι μάλλινες καρπέτες, το ακριβό χαλί. Ανθούσε και έκανε εξαγωγές η αργυροχοϊα και η χρυσοχοϊα!
Αυτή ήταν η «ευτυχισμένη Σμύρνη» των τεσσάρων τελευταίων αιώνων. «Η Κοσμοπολίτικη Σμύρνη», η «γκιαούρ Ισμίρ», όπως την έλεγαν οι Τούρκοι-η Σμύρνη των απίστων, η ελληνική Σμύρνη. Που προσπαθούσε πάντα να ζει αρμονικά, αδελφικά, με τον τούρκικο λαό. Από έμφυτη αισιοδοξία, από διαφορετική φιλοσοφική αντίληψη, με σπιρτοσύνη και εντατική δράση, οι Σμυρνιοί δημιουργούσαν τη ζωή τους «ευτυχισμένη».
ΣΤ’ Περίοδος: 1914-1922
Ανέγερσις νέου περίλαμπρου κτηρίου-Καταστροφή της Σμύρνης
Η εποχή αυτή συμπίπτει με μια από τις λαμπρότερες αλλά και τραγικότερες περιόδους της νεωτέρας ιστορίας. Επέπρωτο δυστυχώς να είναι και η τελευταία…!
Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, η Ε.Σ. αντιμετώπισε σοβαρές δυσκολίες. Οι οθωμανικές αρχές δεν αναγνώριζαν πλέον την αγγλική προστασία της. Οι διοικητικές αρμοδιότητες αφαιρέθηκαν από την εφορεία και ανατέθηκαν στη δημογεροντία της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης.
1919-22, η σχολή γνώρισε ριζικές μεταρρυθμίσεις στα αναλυτικά προγράμματα, τους κύκλους μαθημάτων και στο σύστημα εξετάσεων χάρη στο διευθυντή της Νικόλαο Λιθοξόο, με σπουδές σε ελβετικά και γερμανικά πανεπιστήμια και αρίστη επιστημονική κατάρτιση και παιδαγωγική μόρφωση. Έμελλε όμως να είναι ο τελευταίος διευθυντής της!
Το νέο κτήριο
Το κεντρικό κτήριο της Ευαγγελικής, λόγω της επέκτασης αυτής σε τμήματα και της συνεχούς αύξησης των μαθητών, (900 είχε φθάσει) θεωρείτο πλέον ανεπαρκές. Κατόρθωσε λοιπόν η εφορεία, μ’ εράνους να ανεγείρει νέο κτήριο μεγαλοπρεπέστατο και λαμπρότατο, σε οικόπεδο που δωρήθηκε από τον Μεγάλο Ευεργέτη της Σχολής Κιουπετζόγλου.
Στις 21 Δεκεμβρίου 1919 γίνεται συγκινητική κι επιβλητική η τελετή της κατάθεσης του θεμελίου λίθου της Ευαγγελικής, στη συνοικία Αγ. Αικατερίνης, πλησίον της «Λυπημένης Παναγιάς». Παρά τη ραγδαιότατη βροχή, πλήθος κόσμου «κατέκλυσαν τον εκεί χώρον» για να παραστούν στη θεμελίωση του μεγάρου. Τον αγιασμό ετέλεσε ο επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος και μίλησαν ο Πρόεδρος της Εφορείας ιατρός Μ. Τσακύρογλου, ο Γυμνασιάρχης Γ. Σωτηρίου και ο λόγιος Φωκίων Βουτσινάς.
Μέσα σε μολύβδινο κουτί τοποθετήθηκαν: Περγαμηνή με τα ονόματα των Εφόρων και της ερανικής επιτροπής. Επίσης μια αγγλική λίρα, μια τουρκική, ένα γαλλικό εικοσάφραγκο και ένα εικοσάδραχμο, καθώς και από ένα αντίτυπο των σμυρναϊκών εφημερίδων της ημέρας εκείνης. Κατά την κατάθεση του θεμελίου λίθου τα πλήθη ζητωκραύγαζαν ζωηρότατα τον Έλληνα και Άγγλο βασιλέα και τον Σουλτάνο.
Το αρχιτεκτονικό σχέδιο και η κατασκευή του, καθιστούσαν το κτίριο πρωτοπόρο της εποχής του. Είχαν συνεργασθεί αφιλοκερδώς πολλοί αρχιτέκτονες. Φιλοτιμήθηκαν να καταστήσουν το νέο κτήριο της Ευαγγελικής Σχολής τέλειο από κάθε πλευρά (χρησιμοποιήθηκαν άριστα υλικά από τη Μικρά Ασία και το εξωτερικό!)
Το νέο κτίριο περιλάμβανε τα εξής παραρτήματα που θεωρούντο μοναδικά:
Βιβλιοθήκη: 72.000 τόμους και 1.200 σπάνια χειρόγραφα. Τα πιο πολύτιμα: Πεντάτευχος, του 11ου αιώνα, ο Φυσιολόγος-είδος ζωολογίας και η Έκδοση του Αριστοτέλους του 1505!
Αρχαιολογικό Μουσείο με 3.000 δυσεύρετα αρχαιολογικά ευρήματα (πήλινα, γυάλινα, μαρμάρινα αγάλματα, ανάγλυφα, επιγραφές, σταθμά κ.α.).
Νομισματική Συλλογή πλουσιότατη με 15.000 μικρασιατικά νομίσματα.
Φυσιολογικό-Ανθρωπολογικό Μουσείο:ταριχευμένα ζώα, ορυκτά και όπλα αγρίων της Αφρικής.
Πειραματικό Μουσείο μ’ εποπτικά όργανα διδασκαλίας Φυσικής και Χημείας.
Πινακοθήκη με σπανία συλλογή πορτραίτων, τοπίων και θαλασσογραφίες.
Και Αστεροσκοπείο, με τέλειο τηλεσκόπιο που θα ετοποθετείτο σε ειδικό πυργίσκο!
Το κτήριο, καθ’ όλα σύγχρονο και επιβλητικό, με μεγάλο περίβολο, τελείωσε τον Μάιο 1922. Τα πάντα πλέον έτοιμα. Μοίρα όμως κακή… δεν ήταν γραφτό….
Κάτω από τους θόλους του νέου μεγάρου της Ευαγγελικής Σχολής, που ανεγέρθηκε με τόσες θυσίες και τόσους μόχθους, με τόσες ελπίδες και όνειρα, δεν επέπρωτο-αλίμονο-ν’ αντηχήσει η ελληνική φωνή…
Σττις 10.50’ το πρωί του Σαββάτου, 9 Σεπτεμβρίου του 1922, εξήντα έφιπποι Τούρκοι τσέτες, έμπαιναν και «πατούσαν την ελληνική Σμύρνη». Ήταν η αρχή της Καταστροφής. Ο Ελληνισμός έχανε ολοκληρωτικά το ανατολικό του σκέλος πέρα απ’ το Αιγαίο. Ύστερα από 3000 χρόνια, ξεριζώνονταν απ’ τις εστίες τους, 2400 ελληνικές πόλεις και χωριά της Μικρασίας!!! Το μέγεθος του ξεριζωμού τραγικό! 1.250.000 νεκροί! 1.300.000 πρόσφυγες !
Στην Ιστορία της ανθρωπότητας, των λαών, πολλές πόλεις χάθηκαν και στη θέση τους δημιουργήθηκαν εθνικές πόλεις… Η Σμύρνη όμως είχε το πιο τραγικό τέλος!
Η μεγάλη πυρκαγιά, η οποία αποτέφρωσε το μεγαλύτερο μέρος της Σμύρνης, κατέκαυσε όχι μόνο το παλαιό κτήριο της Ε.Σ., αλλά και όλα τα υπάρχοντα σε αυτή: βιβλιοθήκη, αρχαιολογικό μουσείο, φυσιολογικό μουσείο, κτλ. Διασώθηκε μόνο το ισόγειο του παλαιού κτηρίου, (τυπογραφείο και αποθήκες), καθώς και το νέο κτήριο της Σχολής, το οποίο βρισκόταν μακράν του πυρποληθέντος τμήματος της πόλης.
Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης έπαυσε πλέον να υπάρχει. Οι δάσκαλοι και οι μαθητές της πήραν το δρόμο της προσφυγιάς… διασκορπίσθηκαν στα σχολεία της μητέρας Ελλάδας…
Το διασωθέν από την πυρκαγιά θαυμάσιο νέο κτήριο της Ευαγγελικής Σχολής είναι σήμερα τουρκικό δημόσιο σχολείο.
Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης υπήρξε η δόξα και η τιμή της Ιωνίας, το καύχημα και το κόσμημα της Σμύρνης, που επί δύο αιώνες δεν έπαψε, ούτε στιγμή, να γαλουχεί με τα νάματα της παιδείας τον Ελληνισμό, που έσφυζε στις Μικρασιατικές ακτές. Υπήρξε ο φωτεινός πνευματικός φάρος της Ανατολής και το σημαντικότερο κέντρο εκπαίδευσης της ελληνικής νεολαίας, προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Γένος μας.
Στην Ε.Σ. φοίτησαν πολλοί Σμυρνιοί καθώς και από λοιπούς ελληνικούς χώρους, που αργότερα τίμησαν την Εκκλησία, τα Γράμματα, τις Τέχνες, τον Στρατό, τις Επιστήμες, τη Δημοσιογραφία, το Εμπόριο… ένας ατέλειωτος κατάλογος…
Στα χρυσά φύλλα του Μαθητολογίου της, απανθρακωμένα πια, αναγράφονται τα ονόματα..
Όμως το πνεύμα της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης ποτέ δεν έπαψε να ζει στις ψυχές των προσφύγων σαν πόθος και όραμα.
Και το θαύμα γίνεται! Μόλις 12 χρόνια, μετά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922… το 1934 μεταφυτεύεται η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης στη Νέα Σμύρνη!
