Του Στυλιανού Σ. Μπαϊρακταρη
Η μεγάλη Επανάσταση της Κρήτης (η “τυχερή”), που κατέληξε στην απελευθέρωση της μεγαλονήσου και τη δημιουργία της Κρητικής Πολιτείας, χρηματοδοτήθηκε από τη Σμύρνη.
Η Επανάσταση άρχισε το 1895. Αρχηγός της επαναστάσεως και πρόεδρος της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής ήταν ο Σφακιανός νομικός Μανούσος Ρούσου Κούνδουρος.
Ο αρχηγός είχε μία αδελφή στη Σμύρνη, που την είχε νυμφευθεί ο Σμυρνιός μεγαλέμπορος και γαιοκτήμονας Ευάγγελος Σταυρίδης. Αυτός γύρω στο 1885 είχε επισκεφθεί επανειλημμένως τα Σφακιά, όπου έκανε εμπόριο όπλων.
Κατά τις επισκέψεις του αυτές γνώρισε την οικογένεια του Ρούσου Κουνδούρου, ο οποίος ήταν εκεί μια εξέχουσα φυσιογνωμία και είχε δυο γιους και έξι κόρες. Ο Σταυρίδης νυμφεύθηκε μια από τις κόρες του Ρούσου Κουνδούρου, την πανέμορφη Ελένη, και την πήρε στη Σμύρνη, όπου είχε μεγάλα κτήματα όπως στο Γκιοκαγάτς και το Ντεβελίκιοϊ.
Ο Ευάγγελος Σταυρίδης και η Ελένη Κουνδούρου απέκτησαν ένα κοριτσάκι, τη Στέλλα. Αλλά ο Σταυρίδης πέθανε πολύ πρόωρα και τότε η νεαρή χήρα κάλεσε από τα Σφακιά έναν από τους δύο αδελφούς της, τον Ιωάννη, ως διαχειριστή της μεγάλης περιουσίας που της άφησε ο άνδρας της.
Πρέπει να σημειωθεί ότι το Ντεβελίκιοϊ (Γκαμηλοχώρι) ήταν ένα πολύ μεγάλο κτήμα. Ήταν χωριό ολόκληρο. Είχε δύο εκκλησίες, σιδηροδρομικό σταθμό, αποθήκες, υποσιτιστικά κ.λπ.
Όταν άρχιζε η μεγάλη Επανάσταση της Κρήτης, ο γέρο-Ρούσος Κούνδουρος έστειλε μήνυμα στη Σμύρνη και ζήτησε από τα παιδιά του, την Ελένη και τον Γιάννη, να βοηθήσουν οικονομικώς τη γιγαντιαία αυτή προσπάθεια στην οποία πρωτοστατούσε ο αδελφός τους Μανούσος. Και οι δύο ανταποκρίθηκαν με προθυμία και γενναιοδωρία.
Ο αρχηγός της Επαναστάσεως Μανούσος Ρ. Κούνδουρος αναφέρει σε πολλά σημεία του ημερολογίου του την αποστολή χρημάτων από τη Σμύρνη.
Η μεγάλη κρητική Επανάσταση των ετών 1895-1898 δεν βοηθήθηκε καθόλου από την ελληνική κυβέρνηση, αλλά συντηρήθηκε “εξ ιδίων” και κυρίως από τα χρήματα που έφθαναν από τη Σμύρνη.
Η Επανάσταση αντιμετώπιζε μεγάλο οικονομικό πρόβλημα. Αλλά, εκτός του Προέδρου, “τα λοιπά μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής “δεν διέθετον χρήματα, τα πλείστα, ούτε δια τας ιδικάς των ανάγκας”. Έτσι τα απαιτούμενα χρηματικά ποσά εστέλλοντο από τη Σμύρνη. Στη Σμύρνη ο Ιωάννης Κούνδουρος, ως έμπορος, είχε πολλές γνωριμίες.
Και φαίνεται ότι και μερικοί Σμυρνιοί του έδιναν χρήματα για τον κρητικό αγώνα. Γιατί πρέπει να σημειωθεί ότι πάντα οι Σμυρνιοί και γενικότερα οι Μικρασιάτες παρακολουθούσαν με “μεγάλο ενθουσιασμό και βαθιά συγκίνηση” τους εθνικούς αγώνες.
Τα χρήματα από τη Σμύρνη πήγαιναν στην Κρήτη μέσω Σύρου. Ο Γιάγκος έστελνε τα ποσά στην αδελφή του Ξανθίππη, που ήταν παντρεμένη στη Σύρο κι εκείνη διαβίβαζε τα χρήματα με κρητικούς καραβοκύρηδες στη χώρα των Σφακίων, στον πατέρα της Ρούσσο Κούνδουρο, ο οποίος είχε εγκαταστήσει εκεί το κέντρο ανεφοδιασμού της επαναστάσεως.
Η επανάσταση σημείωσε, από τους πρώτους μήνες μεγάλες επιτυχίες, αλλά αντιμετώπιζε μεγάλες ελλείψεις πολεμοφοδίων. Και είναι αξιοπρόσεκτο ένα περιστατικό που αναφέρει ο Μανούσος Κούνδουρος στο ημερολόγιό του:
“Καλέσας τον εξ Ασκύφου Μανούσον Γιαλέ, πωλητήν φυσιγγίων, παρακολουθούντα την Επιτροπήν, τω επρότεινα ν’ αγοράσω επί πιστώσει ολόκληρον το φορτίον. Εδέχθη αλλ’ υπό τον όρον να τεθή εν τη αποδείξει ότι, εάν φονευθώ, θα πληρωθή το ποσόν της αποδείξεως υπό του εν Σμύρνη αδελφού μου Ιωάννου, ηξεύρων ότι παρ’ εκείνου λαμβάνω τα χρήματα”.
Η επανάσταση, ύστερα από μεγάλες και νικηφόρες μάχες, κατόρθωσε να επικρατήσει σ’ ολόκληρη την Κρήτη, αλλά το οικονομικό της πρόβλημα παρέμενε οξύ.
Γι’ αυτό την άνοιξη του 1898 ο Μανούσος Κούνδουρος αποφάσισε να κάνει μυστικά ένα ταξίδι στην Αθήνα. Πέρασε πρώτα από τη Σύρο και πήρε από την αδελφή του Ξανθίππη ένα χρηματικό ποσόν, που είχε σταλεί από τη Σμύρνη, κι ύστερα έφυγε για την Αθήνα.
Η απελευθέρωση της Κρήτης
Στην Αθήνα ο αρχηγός δεν βρήκε καμιά συμπαράσταση. Οι πολιτικοί κύκλοι ήσαν πολύ “αποτεθαρρυμένοι” μετά τον άτυχο πόλεμο του 1897. Έτσι ο Μ. Κούνδουρος αποφάσισε να ξαναγυρίσει στη Σύρο, περιμένοντας εκεί ένα νέο χρηματικό ποσόν από τη Σμύρνη. Και κατόπιν έφυγε πάλι για την Κρήτη. Γράφει σχετικά στο ημερολόγιό του:
“Μεταβάς εις Σύρον ανεχώρησα εκείθεν (δια τα Σφακιά) μετά του ανηψιού μου Γεωργίου Κατσουλογιώργη δια του ιστιοφόρου του Αποστόλου Ξηρουχάκη ευθύς ως έφθασαν εκεί τα παρά του εν Σμύρνη αδελφού μου προς με αποστελλόμενα χρήματα”.
Μετά την επανάσταση ο Μανούσος Κούνδουρος, υπουργός πια της Κρητικής Πολιτείας, μαζί με τον πατέρα του Ρούσο έκαναν ένα ταξίδι στη Σύρο και στη Σμύρνη, για να ευχαριστήσουν αυτούς που τόσο ενίσχυσαν την επανάσταση. Στη Σμύρνη οι τρεις άνδρες έβγαλαν και μιαν ιστορική φωτογραφία, την οποία διέσωσε ο εγγονός του γερο-Ρούσου, Σταύρος Μ. Μπαϊρακτάρης.