Οδοιπορικό στη Βιθυνία
Στο φύλλο 389 της «Μ.Ηχ.» (Ιούλιος- Αύγουστος 2007) δημοσιεύθηκε το άρθρο μου για την πρώτη επιστημονική αποστολή στη Βιθυνία από τον Άγγλο αρχαιολόγο Hasluck, ο οποίος περιηγήθηκε στην περιοχή μελετώντας τα μοναστήρια και τις εκκλησίες της περιοχής γύρω από την Τρίγλεια. Μόλις τρία χρόνια αργότερα περιηγήθηκε στα ίδια μέρη ο Ρώσος αρχαιολόγος του Ρωσικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου B. A. Pancenko, ο οποίος είχε δραστηριοποιηθεί στις έρευνες των Ρώσων αρχαιολόγων στη μονή Στουδίου της Κωνσταντινούπολης.
Του ΠΕΤΡΟΥ ΣΤ. ΜΕΧΤΙΔΗ
Οι παρατηρήσεις του Pancenko συμπληρώνουν αυτές του Hasluck και αποτελούν άλλη μία σημαντική πηγή όχι μόνο για τα βυζαντινά μνημεία της Βιθυνίας, αλλά και για τα ελληνικά χωριά μόλις 12 χρόνια πριν την Έξοδο. Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι μας παρέα με αυτόν τον Ρώσο αρχαιολόγο από την Παναγία Παντοβασίλισσα στην Τρίγλεια, κτίσμα του τέλους του 13ου αιώνα, στα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής παρουσίας, όταν η Τρίγλεια ήκμαζε από το εμπόριο κρασιού και στυπτηρίας.
Ο Pancenko περιέγραψε τις χαμένες σήμερα (κάτω από το χώμα) βάσεις των κιόνων του ναού, οι οποίες εδράζονταν σε κιονόκρανα τριών διαφορετικών τύπων, προφανώς σε δεύτερη χρήση (από παλαιότερο ναό στην ίδια θέση;). Βορειοδυτικά από την Τρίγλεια βρίσκεται το μοναστήρι του Μηδικίου. Για αυτό ο Pancenko έγραψε: «Τα κτίσματα του μοναστηριού είναι σύγχρονα. Η επιγραφή πάνω από την πύλη αναφέρει ότι το 1801 ανεκαινίσθη εκ βάθρων η παρούσα μονή του Μηδικίου.
Φωτο Η περιοχή που εξετάζει το άρθρο σε χάρτη του 1920 (Βασιλόπουλος). Συλλογή Π. Μεχτίδη.
Όμως ο ναός είναι εν μέρει (κυρίως το παρεκκλήσι της Παναγίας Αράβισσας – από εικόνα με αυτό το όνομα και χρονολογία 1666) αρχαίος και αξιοθαύμαστος για τις πολλές εικόνες που έχει. Είναι ένα σεβαστό μουσείο Ελληνικής εκκλησιαστικής ζωγραφικής».
Όπως ήδη αναφέρθηκε, ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια της Βιθυνίας ήταν η μονή Πελεκητής με ιστορία που χάνεται στα βάθη της εικονομαχικής περιόδου. Ο Pancenko κατέγραψε την έμμετρη επιγραφή για την αναστήλωση του ναού το 1856, μετά από σεισμό: Ο πανδαμάτωρ χρόνος ο τρόγων πάντα τον ναόν τούτον εφείσθη θαυμασίως ο σεισμός όμως ο τρομερά συμβάντα τη Προύση προξενίσας πανολεθρίως, κατέστρεψε και τούτον εκ θεμελίων, σορόν αυτόν ποιήσας, φεύ, ερειπίων. Ο προς τα θεία του ηγουμένου ζήλος Και προθυμία και συνδρομή ενίων υψούται εν τω μέσω εδραίως στύλος και ιδού. Εγείρων εκ των ερειπίων ανεγέρθη κατά μήνα Απρ.
Επίσης παρατήρησε παλαιότερα (βυζαντινά) ίχνη, όπως η αψίδα και δύο κίονες, αλλά και αρχαιότερα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Ενδιαφέρον έχει η περιγραφή του ξύλινου εικονοστασίου: «Το πιο σημαντικό αντικείμενο στην εκκλησία είναι ένα διώροφο ξυλόγλυπτο εικονοστάσι. Το γλυπτό είναι εκλεπτυσμένο, ειδικά στους ημικίονες. Τα σχέδια είναι φυτικά, από διαφορετικούς τύπους άκανθας. Ένας ξύλινος θρόνος διακοσμείται επίσης από άκανθα». Δυτικά της Τρίγλειας ο Pancenko επισκέφτηκε το χωριό Kursumli 1, όπου στις πλαγιές του όρους Karadag εντόπισε ερείπια, τα οποία ταύτισε με αυτά «της μονής του Θεοφάνη, του Μεγάλου Αγρού της Σιγριανής» 2, η οποία ιδρύθηκε το 787.
Το 1897 ο Γερμανός Judeich πέρασε από το Kursunlu και έγραψε: «είναι ένα αμιγώς ελληνικό χωριό με περίπου 30 σπίτια». Η αναλυτική περιγραφή του Pancenko είναι πολύ χρήσιμη, αφού οι επόμενοι μελετητές (Mango και Sevcenko ) που επισκέφτηκαν την περιοχή το 1968, 1971 και 1972 και βρήκαν πολύ λιγότερα κτίσματα της μεγάλης βυζαντινής μονής 3. Την περιγραφή του αναδημοσίευσαν οι Mango και Sevcenko: «..Οι ντόπιοι κάτοικοι λένε το μοναστήρι αυτοκρατορικό και αποδίδουν την ίδρυσή του σε μία κόρη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, άρρωστη από λέπρα, η οποία εξορίστηκε σε αυτό το άγριο μέρος και θεραπεύτηκε όταν ήπιε νερό από μία πηγή που έπιναν αγριογούρουνα
Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος σε ανταπόδοση της θεραπείας της κόρης του έχτισε ένα θαυμάσιο μοναστήρι στην πηγή και διέταξε να τοποθετηθούν μαρμάρινες κεφαλές αγριογούρουνων στον τοίχο του μοναστηριού. Σώζεται έως σήμερα ένα ακρωτήριο, αλλά όχι αγριογούρουνου, αλλά λιονταριού, μάλλον από τα ερείπια της Κυζίκου 4 Το μοναστήρι είναι εντελώς εγκαταλελειμμένο, εκτός από ένα μικρό άθλιο παρεκκλήσι χτισμένο στα ερείπια του ναού του μοναστηριού.
Εδώ ζούνε ένας γέρος μοναχός και δύο εργάτες που φροντίζουν τα πλούσια κτήματα του μοναστηριού Η κρήνη είναι αρχαία και ξαναδουλεμένη Πάνω από την αψίδα της κρήνης βρίσκεται ένα μικρό ανάγλυφο με έναν άντρα να σκοτώνει ένα λιοντάρι Οι τοίχοι της εκκλησίας σώζονται σε ύψος 1-2 μέτρων Το νότιο κλίτος είναι χαμένο ανάμεσα σε πέτρες, χώμα, θάμνους και δέντρα. Οι διαστάσεις του ναού του μοναστηριού του Θεοφάνη και η κάτοψη είναι δυνατόν να μετρηθούν
Μέσα στη σύγχρονη εκκλησία υπάρχουν ένα ρωμαϊκό κορινθιακό κιονόκρανο, ένα ανάγλυφο με τον Ερμή και στο κεντρικό κλίτος ίχνη βυζαντινού ψηφιδωτού με γεωμετρικά θέματα. Μία ανασκαφή θα αποκαλύψει τα υπόλοιπα κτίσματα της μονής, καθώς και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη. Μία τυχαία ανασκαφή στην αυλή αποκάλυψε πρόσφατα ένα μεγάλο χρυσό σταυρό με τη μορφή του Αγίου Γεωργίου και πολύτιμα πετράδια.
Αυτό μου το είπε ο χωρικός που τον βρήκε και τον πούλησε στον πλούσιο του χωριού, ο οποίος όμως δεν μου τον έδειξε, γιατί αναμφίβολα φοβόταν μήπως τον χάσει». Δεκατρία χιλιόμετρα ανατολικά της Πανόρμου και είκοσι δυτικά του βρίσκεται το χωριό Yenice. Το 1910 κατοικούνταν από Έλληνες και Λαζούς από τη Σαμψούντα. Με την Ανταλλαγή των πληθυσμών τη θέση τους πήραν Μουσουλμάνοι από τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα. Αν και χάθηκε με αυτό τον τρόπο η σύνδεση των κατοίκων με τον τόπο και την ιστορία του, ωστόσο διατηρήθηκε το τοπωνύμιο «Manastir» ανατολικά του Yenice, το οποίο ταυτίζεται με το μοναστήρι της Αγίας Άννης.
Και εδώ το 1910 ο Pancenko κατέγραψε πλήθος αρχιτεκτονικών μελών και αναγλύφων, τα οποία φυσικά οι κάτοικοι προσπαθούσαν να του πουλήσουν. Η μακραίωνη χριστιανική ιστορία της μονής το 1910 διατηρούνταν από ένα γέρο μοναχό και ένα μικρό παρεκκλήσι, όπως και στο Kursunlu. Η περιήγησή μας παρέα με έναν Ρώσο αρχαιολόγο στις ακτές της Βιθυνίας του 1910 κλείνει με τη Συκαμιά , δέκα περίπου χιλιόμετρα ανατολικά της Πανόρμου.
Ο Pancenko ανέφερε ότι το ελληνικό χωριό είχε ιστορία τριάντα – σαράντα χρόνων και εντόπισε τα ερείπια ενός πύργου, τον οποίο οι κάτοικοι θεωρούσαν εκκλησία.
1. Ταυτίζεται με το Kursunlu. 2. Με την άποψη του συμφωνεί η τοπική παράδοση των Ελλήνων κατοίκων, η οποία δεν είναι όμως παλαιότερη της δεκαετίας του Άλλη πιθανότητα είναι να ταυτίζονται τα ερείπια με τη μονή στη θέση Πολίχνιον Πολυχρόνιον Πολυχρονία – Polihron, επίσης σημαντική βυζαντινή μονή με 70 μοναχούς (Ανάλυση των προβλημάτων της ταύτισης από τους Mango και Sevcenko στο Dumbarton Oaks Papers, 37, 1973, σελ ) 3. Κάποια ανάγλυφα είχαν μεταφερθεί στα γειτονικά σπίτια, κάποια στο υπαίθριο μουσείο του Δημαρχείου του γειτονικού Karacabey, άλλα στο μουσείο της Προύσας και φυσικά κάποια «εξαφανίστηκαν».
4. Σύμφωνα με τους Mango και Sevcenko η κοντινή απόσταση της Τρίγλειας και της γύρω περιοχής με την Κύζικο οδήγησε στη μεταφορά αρχιτεκτονικών μελών από την αρχαία πόλη και την επαναχρησιμοποιήσή τους από τους αρχιτέκτονες των βυζαντινών μονών. 5. Ταυτίζεται με το Dutlimani.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Μεχτίδης Πέτρος, «Οδοιπορικό στη Βιθυνία, 1910», Μικρασιατική Ηχώ, αριθ. φύλλου 389, Ιούλιος- Αύγουστος Mango και Sevcenko «Some churches and monasteries on the southern shore of the sea of Marmara» Dumbarton Oaks Papers, 27, 1973, )
