Η 6η και η 7η Σεπτεμβρίου του 1955 αποτελούν μαύρες επετείους για τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, ενώ συνιστούν σοβαρότατη πηγή προβληματισμού για τον ευρύτερο Ελληνισμό. Πρόκειται για τις επετείους του πογκρόμ, της μεγάλης καταστροφής των περιουσιών των Ελλήνων της Πόλης από τον Τουρκικό όχλο. Πριν από μερικά χρόνια ο ελληνικής καταγωγής καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια Σπύρος Βρυώνης, συνέγραψε ένα μνημειώδες ιστορικό σύγγραμμα που καταπιάνεται με τη μεγάλη αυτή καταστροφή.
Toυ Μιχάλη Κοντού
Μέσα από το έργο του Σπύρου Βρυώνη, το οποίο φέρει τον τίτλο ο μηχανισμός της καταστροφής και έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά το 2007 από τις εκδόσεις Εστία, αναδεικνύονται τόσο το ευρύτερο πολιτικό περιβάλλον του πογκρόμ, όσο και ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, που συνιστούν όνειδος για το ανθρώπινο είδος.
Ο Ελληνισμός της πόλης δέχθηκε ένα θανάσιμο πλήγμα τις μέρες εκείνες, αφού ουδέποτε κατάφερε να ορθοποδήσει, ενώ έκτοτε άρχισε να μειώνεται σημαντικά ο αριθμός των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη. Πέραν από τις καταστροφές των σπιτιών, των καταστημάτων, των εκκλησιών, των νεκροταφείων, ήταν και η ψυχολογική πίεση που καλλιεργήθηκε από τα γεμάτα μίσος για τους Έλληνες συνθήματα του μαινόμενου όχλου, αλλά και από τη στάση της αστυνομίας και του κράτους.
Η παραδοχή του τότε Πρωθυπουργού Μεντερές ότι οι ενέργειες αυτές ήταν οργανωμένες από τον ίδιο, αλλά και τα αδιάσειστα στοιχεία που προέρχονται από μαρτυρίες Ελλήνων και Τούρκων, αλλά και ξένων δημοσιογράφων, δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας: Το πογκρόμ ήταν μια προσπάθεια ξεκληρισμού των Ελλήνων της Πόλης, πιστή στην παράδοση του κεμαλικού εθνικισμού και της εθνοκάθαρσης, που είχε ξεκινήσει με τις γενοκτινίες των Αρμενίων και των Ποντίων. Ως αφορμή για τα γεγονότα είχε προβληθεί η εξέγερση των Κυπριών της 1ης Απριλίου του 1955, μετά και την επινόηση των Βρετανών να εμπλέξουν ξανά την Τουρκία στο κυπριακό με την περίφημη Τριμερή Διάσκεψη.
Το σύνθημα για την έναρξη των βιαιοτήτων δόθηκε μετά από μία έκρηξη στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, η οποία αποδόθηκε σε Έλληνες, αποδείχτηκε όμως εκ των υστέρων ότι επρόκειτο για προβοκάτσια. Για την οργάνωση του μαζικού αυτού εγκλήματος χρησιμοποιήθηκαν φοιτητικές και άλλες λαϊκές οργανώσεις και σωματεία. Οι καταστροφείς δεν προέρχονταν μόνο από τους κατοίκους της Πόλης: Είχε οργανωθεί μια τεράστια εκστρατεία μεταφοράς φανατικών και από άλλες περιοχές της Τουρκίας με τρένα, λεωφορεία, ακόμη και πλοία.
Είναι δε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα σπίτια των Ελλήνων είχαν ήδη σημαδευτεί με σταυρούς πριν από την έναρξη των επιθέσεων, ενώ οι επικεφαλής των ομάδων που έσπερναν την καταστροφή κατείχαν καταλόγους με τις διευθύνσεις των σπιτιών και των καταστημάτων που ανήκαν σε Έλληνες. Εκτός όμως από τις λεηλασίες, ο όχλος προέβαινε και σε κακοποιήσεις και βιασμούς, με στόχο κυρίως γυναίκες, ιερείς, ακόμα και μικρά παιδιά.
Το εξαιρετικό βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη αποτελεί την εμβρυθέστερη και πλέον αξιόπιστη μελέτη για τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1955. Μάλιστα, έχει χαρακτηριστεί ως «magnum opus», δηλαδή πρωτότυπο και σημαντικό έργο. Δεν περιορίζεται σε καταγραφή των γεγονότων, ούτε σε αναπαραγωγή μαρτυριών. Επεκτείνεται και στην παράθεση αριθμών, πινάκων και άλλων στοιχείων, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται τόσο το μέγεθος της καταστροφής, όσο και αλήθειες που αφορούν τα κίνητρα και την οργάνωση του πογκρόμ.
Εξαιρετικά σημαντική στην ολοκλήρωση του τελικού προϊόντος είναι και η συμβολή του φωτογραφικού υλικού. Οι φωτογραφίες λήφθηκαν από το αρχείο του Δημήτριου Καλούμενου, φωτογράφου από την Κωνσταντινούπολη, ο οποίος για πέντε ημέρες απαθανάτιζε τα γεγονότα και τα αποτελέσματα των λεηλασιών. Μάλιστα τιμήθηκε για το έργο του από την Ακαδημία των Αθηνών, το 1979.
Περιοδικό Σύγχρονη Αποψη
