Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Μπαλτά το δεύτερο βιβλίο του Αντώνη Ματζάρη με τίτλο «Χαμένες γενιές, χαμένες αγάπες». Τη γενική επιμέλεια και τα σχόλια έκανε ο γράφων, ενώ ο σχεδιασμός της έκδοσης και το εξώφυλλο είναι της Ιωάννας Σαπουντζάκη. Η εκτύπωση και η βιβλιοδεσία έγιναν από την εταιρία γραφικών τεχνών «Κ. Πλέτσας – Ζ. Κάρδαρη Ο.Ε.».
Ο συγγραφέας του βιβλίου Αντώνης Ματζάρης είναι μαθηματικός και υπήρξε πρόεδρος της Κοινότητας Περαίας και δήμαρχος του Δήμου Θερμαϊκού. Στον πρόλογο του πρώτου βιβλίου του «Ο νονός μου ο Καλόγερος» (μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του Καραμπουρνιώτη Μιχάλη Καλόγερου από το Μεγάλο Μολδοβάνι της ιωνικής Ερυθραίας), αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά τα ακόλουθα: «Από μικρός μού άρεσε να ακούω ιστορίες από την παλιά Πατρίδα. Όταν αργότερα απόκτησα μαγνητόφωνο, κατέγραψα με τις ώρες αφηγήσεις μερικών από αυτούς που ήρθαν από τα μέρη της Ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας στην Περαία της Θεσσαλονίκης. Αρχίζω να δημοσιεύω, λοιπόν, αυτά που χρόνια κουβαλάω μέσα μου, γιατί το θεωρώ ως μια ανάγκη προσωπική, αλλά και ως υποχρέωση σ’ αυτούς που αναστήσανε τον τόπο μας, την Περαία.»
Το νέο βιβλίο «Χαμένες γενιές, χαμένες αγάπες», όπως και το προηγούμενο, είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα βασισμένο στις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του Αλέκου Ματζάρη, θείου του συγγραφέα από το σόι του πατέρα του. Πρόκειται για μια προσωπική και οικογενειακή ιστορία που ξεκινά στα τέλη του 17ου αιώνα από την τουρκοκρατούμενη Ουγγαρία –το Ματζαριστάν των Τούρκων–, και καταλήγει στην μακεδονική Περαία, στα μέσα του 20ού αιώνα.
Ο συγγραφέας, για να εξυφάνει τον ιστό της μυθιστορίας του, χρησιμοποίησε τα γραπτά του θείου Αλέκου και τις διάφορες ιστορίες που διέσωσε η συλλογική μνήμη της θρακιώτικης οικογένειας των Ματζάρηδων και συμπλήρωσε όσα άλλα του χρειάζονταν από διάφορες ιστορικές πηγές των εποχών, στις οποίες αναφέρεται.
Το βιβλίο είναι γραμμένο σε γλώσσα λαϊκή, καθημερινή και ιδιωματική θρακιώτικη σε πολλά σημεία, πράγμα που προσδίδει ιδιαίτερο χρώμα στη γραφή. Το ύφος του είναι απλό κι ανεπιτήδευτο, όπως κάθε γνήσια λαϊκή δημιουργία. Γι’ αυτό κι έχει μεγάλη αξία από κάθε άποψη, ιστορική, γλωσσική, λαογραφική, κοινωνική και οικονομική, πολιτική και πολιτιστική. Επίσης, σε πολλά σημεία παρουσιάζει λαμπρά δείγματα λογοτεχνικότητας. Διαφωτίζει ποικίλες πτυχές της ζωής του Θρακιώτικου Ελληνισμού, εκεί, στις πάλαι ποτέ ένδοξες πατρίδες της Ραιδεστού, της Καλλιπόλεως και της Θρακικής Χερρονήσου. Γι’ αυτά τα μέρη και εν γένει για τις περιοχές της Ανατολικής Θράκης, που θυσιάστηκε από τους Αγγλογάλλους για να γίνουν αρεστοί στον Κεμάλ το 1922, έχουμε ελάχιστα μυθιστορηματικά βιβλία (σε αντίθεση με διάφορες περιοχές της Μικρασίας, για τις οποίες γράφτηκαν αμέτρητα βιβλία, συχνά αμφίβολης ποιότητας και μηδαμινής αξίας), και γι’ αυτό το λόγο το παρόν βιβλίο αποκτά ακόμη μεγαλύτερη αξία.
Η ιστορία στις «Χαμένες γενιές, χαμένες αγάπες» ξεκινά από το Σέγκεντ της Ουγγαρίας γύρω στα 1680. Ένας μικρός Ούγγρος αρπάχτηκε στο παιδομάζωμα κι ο καημός του πατέρα του οδήγησε όλη την οικογένεια στην Κων/πολη, προς αναζήτησιν του εξωμότη γενίτσαρου. Διάφορες συγκυρίες κι εκπλήξεις οδηγούν τους Μαγυάρους (Ματζάρ στα τούρκικα) στη Ραιδεστό, έπειτα στην Καλλίπολη κι από εκεί στα τριγυρινά χωριά της χερσονήσου της και κυρίως στον Γαλατά, δίπλα στην αρχαία ιστορική τοποθεσία των Αιγός Ποταμών, όπου κατανικήθηκε ο αθηναϊκός στόλος από τους Σπαρτιάτες του Λυσάνδρου.
Οι απόγονοι των Μαγυάρων, στο διάβα των καιρών, σμίγουν πια με σόγια ρωμαίικα, θρακιώτικα, μοραΐτικα, αϊβαλιώτικα και άλλα. Τελικά οι Ματζάρηδες γινήκανε Θρακιώτες, Γαλατιανοί αναντάν-μπαμπαντάν. Εκεί, στον Γαλατά της Χερρονήσου γεννήθηκε στα 1899 ο αφηγητής της ιστορίας μας, Αλέκος Ματζάρης. Η αφήγησή του ελκυστική, γοητευτική, παραστατική σαν το μεγάλο παραμύθι του παππού.
Ο θείος Αλέκος παρατηρεί τα πάντα κι εξιστορεί ό,τι τον εντυπωσίασε από τα παιδικάτα του. Στην εξιστόρηση παρελαύνουν διάφορα πρόσωπα της οικογένειας, όπως η μυστηριώδης γιαγιά Αννέζω, ιστορίες και μασάλια διδακτικά, αναφορές στο κτίσιμο της Παναγιάς Γαλατιανής και στο πανηγύρι της Αγια-Παρασκευής. Ακολουθούν τα όμορφα σχολικά χρόνια, οι γιορτές του Δωδεκάμερου και του Πάσχα, γεμάτες λαογραφικές αναφορές, οι πρώτοι έρωτες, η σκοτεινή ιστορία της θείας Έλλης, οι έγνοιες και τα βάσανα της αγροτιάς. Και φτάνουμε «στην πόρτα της Κόλασης». Έτσι ονομάζεται από το συγγραφέα μας η περίοδος μετά το 1912. Τότε αρχίζουν τα φοβερά δεινά όλου του ελληνικού κόσμου που κατοικούσε στη Θράκη και τη Μικρασία. Και δεν ήταν λίγος, αφού έφτανε σχεδόν τα 2,5 εκατομμύρια άτομα, δηλαδή το 1/3 του συνολικού αριθμού των Ελλήνων.
Ο κόσμος, ανύποπτος κι απροετοίμαστος, υπέστη πρώτα τις καταστροφικές συνέπειες του τρομερού σεισμού των Γανοχώρων, τον Ιούλη του ’12, και απανωτά τις βιαιότητες και λεηλασίες των Βουλγάρων, που κατέλαβαν στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο ολόκληρη τη Θράκη για λίγους μήνες (Οκτώβριος 1912 – Ιούλιος 1913), και αργότερα τις συνεχείς αγριότητες και θηριωδίες των Τούρκων μετά την ανακατάληψη της Ανατ. Θράκης (Ιούλης του 1913). Και σαν να μην έφταναν αυτά, η Καλλίπολη γίνεται για μήνες το θέατρο του σκληρότατου αγώνα των Αγγλογάλλων και των συμμάχων τους κατά των Τούρκων (1915), με στόχο την κατάληψη του Ελλησπόντου και τον έλεγχο ενός από τα πιο στρατηγικά σημεία του πλανήτη μας. Όμως και πάλι την πλήρωσαν οι Έλληνες όλων των χωριών της Χερρονήσου, που βομβαρδίστηκαν ανηλεώς και ισοπεδώθηκαν, όπως η ξακουστή Μάδυτος, και οι κάτοικοί τους «ήβγανε στο σουργούνι», εξορίστηκαν όλοι το 1915, αφήνοντας αμπέλια ατρύγητα και στάρια θερισμένα, για να διασκορπιστούν πρώτα στα Μαρμαρονήσια και την Κύζικο κι ύστερα στο εσωτερικό της Μικρασίας, ανάμεσα στα τουρκοχώρια, για να εξοντωθούν από τις κακουχίες, τις ασθένειες και την εξαθλίωση, με τρόπο αργό, μεθοδικό και σίγουρο, ακριβώς όπως ήθελαν οι Νεότουρκοι.
Η οικογένεια των Ματζάρηδων, μετά από πολλές περιπλανήσεις στην Πάνορμο, στο Γκιονένι, στο Μπαλίκεσιρ, κατέληξε στο Αξάρι (τα Θυάτειρα της ελληνικής εποχής), όπου έζησαν την πικρή εμπειρία της προσφυγιάς και της ανέχειας ως το Νοέμβρη του 1918, οπότε ξαναγύρισαν στο ρημαγμένο τους χωριό, ομοιοπαθείς με εκατοντάδες χιλιάδες άλλους Θρακιώτες και Μικρασιάτες «σουργούνηδες», θύματα του Πρώτου Διωγμού.
Ακολουθεί μια τριετία ανασυγκρότησης. Η ζωή ξαναρχίζει πιο χαρούμενη τώρα, με μια σιγουριά επιφανειακώς αδιατάραχτη. Εμφανίζονται παροδικά οι Ρώσοι εμιγκρέδες στην Καλλίπολη και πολύ σύντομα έρχεται η απελευθέρωση. Το 1920 η Ανατολική και η Δυτική Θράκη ενσωματώνονται στο Βασίλειο της Ελλάδος, ως «αναπόσπαστον τμήμα της μητρός Ελλάδος». Ο Αλέκος πάει φαντάρος στο μικρασιατικό μέτωπο, όπου ζει στιγμές οδύνης, αγριότητας, απανθρωπιάς κι αποκτήνωσης, παράλληλα με γεγονότα ηρωικά, γεμάτα εθνική υπερηφάνεια, πατριωτισμό κι ανθρώπινη αλληλεγγύη.
Τα γεγονότα του ’22 είναι σε όλους μας πολύ γνωστά για τη Μ. Ασία. Όμως για την Ανατ. Θράκη λίγοι γνωρίζουν πως προδόθηκε από τους Αγγλογάλλους, οι οποίοι υποχρέωσαν τη νικημένη Ελλάδα να την παραδώσει αμαχητί στους Τούρκους, με την ελπίδα πως μ’ αυτόν τον τρόπο οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες θα εξασφάλιζαν παλιά και καινούργια προνόμια στη νέα, κεμαλική Τουρκία, που μόλις γεννιόταν.
Τα μπάλιασαν και πάλι οι Γαλατιανοί, αυτή τη φορά για πάντα, και κατέληξαν, μετά από πολλές περιπλανήσεις, άλλοι στα τουρκοχώρια των Καϊλαριών (Πτολεμαΐδας) κι άλλοι στις ακατοίκητες ακτές της Σαλονίκης, στην κατοπινή Περαία. Εκεί οι Ματζάρηδες υπήρξαν οι δέκα από τους πρώτους είκοσι οικιστές αυτού του τόπου. Το νέο ξεκίνημα και το στήσιμο της ζωής τους στην καινούργια πατρίδα δεν διαφέρει και πολύ από την εποποιία της εγκατάστασης των προσφύγων ανά την Ελλάδα.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ποικίλες αφηγήσεις του θείου Αλέκου που έχουν σχέση με τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα της πολύ ταραγμένης περιόδου 1935-1950. Μέσα τους διαφαίνονται η αναξιοκρατία, η φαυλότητα, ο τρόμος, η μνησικακία, η προδοσία, η σκληρότητα, η ανασφάλεια, η αδυναμία του κράτους και των πολιτικών μπροστά στη δημοκρατία και τόσα άλλα στραβά, κακά κι ανάποδα που βασάνισαν και ταλαιπώρησαν αφάνταστα τον ελληνικό λαό και δίχασαν τη χώρα.
Η πολυτάραχη και τόσο ενδιαφέρουσα ζωή του θείου Αλέκου ανήκει τελικά στην πρόσφατη –και τελευταία– ιστορία του καλλιπολίτικου Ελληνισμού, γιατί μέσα από το βιβλίο «Χαμένες γενιές, χαμένες αγάπες» καταγράφεται η πορεία εκείνου του σφριγηλού και σπουδαιότατου ελληνικού κόσμου της Θράκης, αλλά και οι γενικότερες ιστορικές στιγμές που συντάραξαν της Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα στο πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα.
Το βιβλίο πρωτοπαρουσιάστηκε στο αμφιθέατρο ΚΑΠΠΑ 2000 της Περαίας, την 24η Σεπτεμβρίου 2016, με πολύ μεγάλη επιτυχία. Ακολούθησε, την 19η Νοεμβρίου 2016, η παρουσίαση στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Εορδαίας, στην Πτολεμαΐδα, σε χωριά της οποίας (Γαλάτεια κ. ά.) εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την περιοχή της Καλλίπολης και του Ελλησπόντου. Η μεγάλη προσέλευση του κοινού στην Περαία και την Πτολεμαΐδα δείχνει και το ξεχωριστό ενδιαφέρον των αναγνωστών για το βιβλίο.
Η επόμενη παρουσίαση έγινε στο Κέντρο Έρευνας και Μελέτης της Μικρασιατικής Ερυθραίας (ΚΕΜΜΕ), στη Νέα Ερυθραία (10 Δεκ. 2016), που πλαισιώθηκε με τραγούδια της Ανατολικής Θράκης από τις γυναίκες του Χορευτικού Ομίλου Ν. Ερυθραίας.
Θοδωρής Κοντάρας
φιλόλογος
